«Η πιο μυστική μνήμη των ανθρώπων» του Mohamed Mbougar Sarr

Γράφει η Ελένη Γουρνέλου 

Το μυθιστόρημα «Η πιο μυστική μνήμη των ανθρώπων» του Mohamed Mbougar Sarr (γενν. Ντακάρ, 1990) κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Πατάκη τον Απρίλιο του 2023 σε μετάφραση της Μ. Πατεράκη-Γαρέφη. Αν κι εγώ το ανακάλυψα πρόσφατα, το βιβλίο έχει σημειώσει μεγάλη επιτυχία. Έχει μεταφραστεί σε 35 γλώσσες ενώ απέσπασε το βραβείο Goncourt το 2021. Στο μυθιστόρημα, ο Σαρ βρίσκει το κουράγιο ν’ αντιμετωπίσει την εμμονή του για τη λογοτεχνία μέσα από την αναζήτηση ενός άλλου συγγραφέα, του οποίου θα διατρέξει τη ζωή και τις μετακινήσεις του στον κόσμο. Άλλωστε, η λογοτεχνία, όπως κι οι άλλες τέχνες, δεν είναι ποτέ μόνη της. Συνοδεύεται από την αόρατη ζωή του συγγραφέα/καλλιτέχνη, τη μνήμη και τις αναπαραστάσεις του, το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής που έζησε/ ζει, τα πρόσωπα που τον συντρόφεψαν σε όλο το φάσμα των ηλικιών του αλλά και τους χώρους που έζησε εξαιτίας των οποίων διαμορφώθηκε ως κοινωνικό και πολιτικό όν.

Ο αφηγητής-ήρωας του βιβλίου είναι ένας σύγχρονος, νεαρός συγγραφέας από τη Σενεγάλη που κατοικεί στο Παρίσι, ο Ντιεγκάν Λατύρ Φέιγ. Ο Ντιεγκάν επιδίδεται σε μια αγωνιώδη αναζήτηση ενός άλλου Σενεγαλέζου συγγραφέα, του Τ.Σ. Ελιμάν, που πριν από 80 χρόνια δημοσίευσε το δυσεύρετο μυθιστόρημα-μύθο «Ο λαβύρινθος του απάνθρωπου». Ένα σκάνδαλο λογοκλοπής για το βιβλίο θα εξαφανίσει τον Ελιμάν και το έργο του με αποτέλεσμα συγγραφέας και έργο να περιπέσουν στη λήθη. Ποιος, όμως, είναι ο Ελιμάν που αναζητείται στις 555 σελίδες του μυθιστορήματος του Σαρ; Μήπως είναι απλά ένας μύθος, ένα φάντασμα, ένας σπασμένος καθρέφτης που όλοι όσοι τον αναζητούν δεν καταφέρνουν παρά μόνο να εξασφαλίσουν ένα μικρό κομμάτι του το οποίο, όμως, δεν είναι αρκετό για να συνθέσουν το πάζλ της ζωής του ή μήπως της δικής τους ζωής;

Ερωτήματα όπως «Πώς και γιατί βρεθήκαμε εδώ;», «Πώς και γιατί γράφουμε;» συζητιούνται αενάως στο μυθιστόρημα. Υπάρχει «ενορατική φώτιση» στη λογοτεχνία ή απλά η γραφή είναι μια ανθρώπινη ανάγκη, ένα γαϊτανάκι πολλών, αλληλένδετων μυθιστορημάτων, βιωμάτων ή συμπτώσεων όσων συμβαίνουν στη ζωή των αφηγητών ή των ηρώων μιας ιστορίας; Να υποθέσουμε ότι ο «Λαβύρινθος του απάνθρωπου» του Ελιμάν είναι «Η μυστική μνήμη των ανθρώπων» του Σαρ, η «Διαθήκη» του Γκομπρόβιτς, το «Περί ηρώων και τάφων» του Σάμπατο, το «Le devoir de violence» του Γιάμπο Ουολογκέμ; Μήπως ο Τ.Σ. Ελιμάν είναι ο Ντιεγκάν Λατύρ Φέιγ και, αυτός, είναι ο Mohamed Mbougar Sarr; Είμαστε εν τέλει μοναδικοί ή μια σπείρα μορίων που διαιωνίζεται σε κύκλους κι επιστρέφει μέσα από τη μυθολογία, την προφορική και γραπτή ιστορία, το κυριολεκτικό και το συμβολικό; Πού είναι η αλήθεια και πού το ψέμα και πώς αυτά συνδέονται με τη λογοτεχνία;

Ο συγγραφέας γράφει στο οπισθόφυλλο: «Έπειτα, πολύ καιρό μετά, κατάλαβα: το να έχεις μια πληγή δε συνεπάγεται ότι πρέπει και να τη γράψεις. Δε σημαίνει καν ότι σκέφτεσαι να τη γράψεις. Και δε μιλώ για το αν μπορείς να το κάνεις. Ο χρόνος είναι φονιάς. Σκοτώνει μέσα μας την ψευδαίσθηση ότι οι πληγές μας είναι μοναδικές. Όχι, δεν είναι. Καμιά πληγή δεν είναι μοναδική. Τίποτα ανθρώπινο δεν είναι μοναδικό. Όλα γίνονται φριχτά κοινότοπα με τον χρόνο. Ιδού το αδιέξοδο αλλά ακριβώς σ’ αυτό το αδιέξοδο έχει η λογοτεχνία μια πιθανότητα να γεννηθεί».

Μέσα από τη περιπετειώδη ζωή του Ελιμάν, ο αναγνώστης διατρέχει ηπείρους, συμμετέχει νοερά σε πολιτικούς αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αντιλαμβάνεται στο πετσί του την αποικιοκρατία, το Ολοκαύτωμα και τους φυγάδες ναζί. Ο άνθρωπος που κάποτε ο Καρτέσιος είχε αναγορεύσει σε «αφέντη της φύσης» είναι, πλέον, ένα αντικείμενο στο έλεος της ιστορίας, των μύθων, της πολιτικής, του ρατσισμού και της τεχνολογίας. Προφανώς είναι «κατασκευή» και πολλών άλλων που, ενίοτε, τον υπερβαίνουν αλλά και που τον εξαφανίζουν εξαιτίας του «τυχαίου που δεν είναι παρά το πεπρωμένο» (σελ. 22). Ο Σαρ ή ο Ελιμάν, η Σιγκά Ντ., ο Γιάμπο Ουολογκέμ (σ.σ.: η πραγματική περίπτωση του οποίου υπήρξε η έμπνευση για το μυθιστόρημα), ο ξεχασμένος πλέον Μαλίκ Φαλ από τη Σενεγάλη, o Αϊ Κε Άρμα από την Γκάνα, o Γουίλλιαμ Σασίν από τη Γουινέα και ο νεότερος Μπεν Όκρι αλλά και, πέρα από την Αφρική, η οι Ευρωπαίοι συγγραφείς όπως ο Μπαλζάκ, ο Ντοστογέφσκι, ο Μούζιλ, ο Μπόρχες, η Λισπέκτορ κ.ά. που δεν αναφέρονται στο βιβλίο αλλά είναι τα «είδωλα» του συγγραφέα είναι οιονεί παρόντες σε όλο το μυθιστόρημα. Πώς αλλιώς; «Σε μια αφήγηση –ίσως όμως, πιο γενικά, σε κάθε στιγμή της ύπαρξής μας– βρισκόμαστε πάντα μεταξύ των φωνών και των τόπων, μεταξύ του παρόντος, του παρελθόντος, του μέλλοντος. Η βαθιά μας αλήθεια είναι μεγαλύτερη από το σκέτο άθροισμα αυτών των φωνών, χρόνων, τόπων. Η βαθιά μας αλήθεια είναι αυτό που τρέχει δίχως σταματημό και δίχως κούραση ανάμεσά τους σε μια διπλή κίνηση πηγεμού και επιστροφής, αναγνώρισης και απώλειας, ιλίγγου και σιγουριάς». (σελ. 164)

Μέσα από τη ταυτότητα των ηρώων του ο Σάρ θέτει το ερώτημα: Ποια είναι η θέση που κατέχει ένας Αφρικανός συγγραφέας στο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι; Έχει χώρο να υπάρξει ή διατηρεί μονίμως τη θέση του παρία; Μήπως γίνεται αποδεκτός εξαιτίας του εξωτισμού του ή υπάρχει χώρος το έργο του να εξετάζεται ισότιμα και να καταλαμβάνει τη θέση που του αξίζει; Ο Bauman έγραφε στο βιβλίο του «Ρευστοί καιροί» «Δείτε τον κόσμο μέσα από τα μάτια των πιο αδύναμων μελών της κοινωνίας, κι ύστερα πείτε μου ειλικρινά κατά πόσο οι κοινωνίες μας είναι καλές, πολιτισμένες, προηγμένες, ελεύθερες». Άραγε, πόσο πολιτισμένοι/αλληλέγγυοι είμαστε στη συνύπαρξη και την αποδοχή του διαφορετικού; Φαίνεται ότι στο μυαλό του Σαρ η λογοτεχνία δεν είναι μόνο καλλιτεχνική εμμονή. Εκ των πραγμάτων είναι μια κοινωνική και πολιτική εμμονή που εντάσσεται σε αυτό που ονομάζουμε πρόοδο/εξέλιξη του ίδιου του ανθρώπινου όντος προς έναν καλύτερο κόσμο χωρίς διαχωρισμούς και ταμπέλες. 

Ο Μοχάμεντ Μπουγκάρ Σαρ γράφει στα γαλλικά αν και η μητρική του γλώσσα είναι τα ουολόφ ή τα σερέρ (διάλεκτοι Σενεγάλης). Κινείται ανάμεσα σε δυο παραδόσεις. Την αφρικανική και την ευρωπαϊκή. Η γραφή του, ωστόσο, καταφέρνει η μια να εμπεριέχει την άλλη. Είναι πολίτης του κόσμου και με αυτή του την ιδιότητα διαβάζει και γράφει. Μοιράζεται τη χαρά της λογοτεχνίας με τους αναγνώστες του και αυτό το χαμόγελο είδα σε όσους –πριν από εμένα– διάβασαν το μυθιστόρημά του. Ένα χαμόγελο με νόημα. Γι’ αυτό το ευρηματικό, αστείο, αναιδές, μελαγχολικό αλλά καθόλου διδακτικό κι απόμακρο βιβλίο. Ένα χαμόγελο συναίνεσης και αποδοχής όσων μπορούν να γίνουν καλύτερα για τις κοινωνίες μας. Η λογοτεχνία απλά είναι το κλειδί.

Η Ελένη Γουρνέλου είναι απόφοιτος του Τμ. Ευρωπαϊκού Πολιτισμού & Κοινωνική Ανθρωπολόγος. Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου κι έχει συνεργαστεί ως παραγωγός με ραδιοφωνικούς σταθμούς.