BLOG12 Σεπ 2024

Έλμερ, το πάτσγουορκ που μας ενώνει

Γράφει η Άρτεμις Μάνου

Είναι από εκείνα τα βιβλία που δε χρειάζεται να ακούσεις ή να διαβάσεις κάπου γι’ αυτά για να τους δώσεις σημασία. Τραβάει την προσοχή αμέσως από μόνο του, γιατί συμπυκνώνει με έναν ιδιοφυή αλλά και απολύτως σαφή τρόπο μια πανανθρώπινη αλλά και εύθραυστη αλήθεια. Λέει περίπου: μέσα σε έναν κόσμο γεμάτο γκρι ελέφαντες, υπάρχει ένας ελέφαντας χρωματιστός, όλο μπαλώματα, ένας ελέφαντας που δε μοιάζει με τους άλλους· και τώρα; Δεν υπάρχει περίπτωση να μην το πάρεις στα χέρια σου, να μην το χαζέψεις. Λογικά, κάθε σπίτι, κάθε βιβλιοθήκη έχει έναν Έλμερ. Μπορεί και δύο, τρεις, δεκαεπτά (τόσα είναι τα βιβλία του που κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Πατάκη από το 1996). Βιβλιοθήκη χωρίς Έλμερ δε γίνεται.

Η σειρά μετρά κοντά στα τριάντα βιβλία και είναι μία από τις πιο εμβληματικές και διαβασμένες όλων των εποχών. Έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 50 γλώσσες και έχει πουλήσει πάνω από 10 εκατομμύρια αντίτυπα από το 1989 που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Andersen Press. Παρά την τεράστια αυτή επιτυχία, ο δημιουργός του David MacKee δε χρησιμοποίησε ποτέ τον Έλμερ για να αποκομίσει το μέγιστο εμπορικό κέρδος που θα μπορούσε, δεν υπέκυψε ποτέ σε συνεργασίες με εταιρείες και οργανισμούς που τον ήθελαν για μασκότ, γιατί, όπως λέει ο γιος του, θεωρούσε ότι ο Έλμερ ανήκει σε όλους. Αυτή είναι και η δική μας εντύπωση.

Ο David MacKee γεννήθηκε στο Ντέβον της Μεγάλης Βρετανίας το 1935 και όταν ήταν μικρός, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, δεν είχε ιδέα ότι υπήρχαν δουλειές σαν αυτή του εικονογράφου. Το μόνο που ήξερε, όπως λέει ο ίδιος με χιούμορ, ήταν ότι ήθελε να γίνει δάσκαλος –καλλιτεχνικών φυσικά– γιατί ήταν ο μόνος τρόπος που είχε βρει για να έχει τρεις μήνες τον χρόνο μόνο για τον εαυτό του. Αργότερα, όταν κατάλαβε ότι μπορεί να εργάζεται σαν ελεύθερος επαγγελματίας στέλνοντας χιουμοριστικά σκίτσα σε περιοδικά όπως το Punch και το Reader’s Digest, εγκατέλειψε αυτό το όνειρο, γιατί αποφάσισε ότι ήθελε να έχει ολόκληρο τον χρόνο δικό του! Σπούδασε στο Κολέγιο Τεχνών του Πλύμουθ και η καριέρα του ως εικονογράφου βιβλίων ξεκίνησε το 1964 με το βιβλίο Two Can Tucan, που έπειτα από πολλές απορρίψεις και αλλαγές στα σκίτσα εκδόθηκε από μία θυγατρική εταιρεία αμερικανικού εκδοτικού οίκου με επικεφαλής τον Klaus Flugge, μετέπειτα φίλο και εκδότη του. Τέσσερα χρόνια μετά ακολούθησε ο Έλμερ. «Πρώτα ήρθε η εικόνα», εμπνευσμένη από τις δημιουργίες του ζωγράφου Paul Klee, «έπειτα το όνομα και στο τέλος η ιστορία» λέει. Αυτό πάντως που του ήταν ξεκάθαρο από την αρχή ήταν πως το βιβλίο «είχε να κάνει με την αποδοχή του εαυτού – δεν είναι πάντα εύκολο» (αντιθέτως!).

Ο Έλμερ, ένας αστείος και παρδαλός ελέφαντας, ένας ελέφαντας διαφορετικός, θέλει οπωσδήποτε να γίνει γκρι για να μοιάσει με τους υπόλοιπους, για να μην ξεχωρίζει. Βάφεται με βατόμουρα και χάνεται ανάμεσα στους άλλους. Μα σε έναν εντελώς γκρι και σοβαρό κόσμο ποιος θα φέρει τη χαρά, ποιος θα κάνει τη διαφορά; Ο Έλμερ φυσικά! Γι’ αυτό αρχίζει πάλι τις πλάκες κι όταν τελικά ξεβάφεται από τη βροχή, απλώνει παντού τη χρωματιστή του αύρα και οι ελέφαντες θεσπίζουν τη μέρα Έλμερ, μια μέρα που όλοι θα βάφονται τρελά για να γιορτάσουν αυτό το καταπληκτικό πλάσμα!

Προικισμένο με έννοιες όπως η διαφορετικότητα, η αυτοαποδοχή, η συμπερίληψη και η φιλία, το πρώτο αυτό βιβλίο γίνεται μπεστ σέλερ έπειτα από την επανεκδοσή του το 1989 – ίσως επειδή οι καιροί ήταν πιο έτοιμοι; «Όλοι είμαστε» λέει ο MacKee «διαφορετικοί περισσότερο ή λιγότερο». «Έχουμε τόσες διαφορές, στο χρώμα, στη γλώσσα, στην προφορά, στο μέγεθος, στο σχήμα, στο ντύσιμο. Οι διαφορές κάνουν τον κόσμο τόσο πλούσιο. Και είναι περίεργο γιατί φαίνεται ότι η ποικιλία αρέσει στους ανθρώπους σε άλλα πράγματα – στους σκύλους, στα δέντρα, στα λουλούδια– αλλά δεν μπορούμε να τη δεχτούμε στους ανθρώπους. Κι ο Έλμερ προσπάθησε να γίνει σαν τους άλλους ελέφαντες, αλλά τελικά έπρεπε να είναι ο εαυτός του». Έτσι, ο Έλμερ εκτοξεύεται, γίνεται σύμβολο, γίνεται έμβλημα. Είναι ο διαφορετικός, ο μοναδικός. Ο κάθε φοβισμένος άνθρωπος που προσπαθεί να κρυφτεί για να μπορέσει να υπάρξει.

Ο ξεχωριστός αυτός ελέφαντας, μέσα στα χρόνια και μέσα στα δεκάδες βιβλία, απέκτησε οικογένεια, έναν χρυσό παππού Έλντο και έναν ασπρόμαυρο καρό ξάδελφο Γουίλλυ, απέκτησε το δικό του σύμπαν και μια ολόκληρη ζωή για να εξερευνήσει. Χαρούμενος, αστείος, περιπετειώδης, γενναιόδωρος, ύμνησε την αξία της καλοσύνης, της ισότητας, της ειρήνης, ανακάλυψε την αξία της αλληλεγγύης, της συνεργασίας, της συνύπαρξης (Ο Έλμερ και οι ιπποπόταμοι), τη σημασία του δίκαιου και της προσπάθειας (Ο Έλμερ και ο αγώνας δρόμου), επεξεργάστηκε τον φόβο και είδε ότι καμιά φορά αυτός που φοβόμαστε μπορεί να φοβάται πιο πολύ από εμάς (Ο Έλμερ και το τέρας), ταξίδεψε κι αγάπησε το ταξίδι περισσότερο από τον προορισμό (Ο Έλμερ και ο χαμένος θησαυρός), αναγνώρισε κάτι πολύ παιδικό μέσα στους μεγάλους (Ο Έλμερ και οι φάλαινες), κατάλαβε ότι καμιά φορά η μνήμη χάνεται αλλά μένει πάντα η αγάπη (στο πολυαγαπημένο μου Ο Έλμερ και το δώρο, όπου θίγεται τόσο γλυκά το θέμα της άνοιας και του αλτσχάιμερ), έπαιξε, ήρθε σε επαφή με το σώμα και την κούραση (Ο Έλμερ και ιστορίες για όνειρα γλυκά), έκανε πλάκες, γέλασε, βρήκε νέες ιδέες (Ο Έλμερ και τα ξυλοπόδαρα), δεν το έβαλε κάτω, μοιράστηκε τον εαυτό του με αυταπάρνηση (Ο Έλμερ και το ουράνιο τόξο), απόλαυσε τις μικρές καθημερινές χαρές, απόλαυσε τη ζωή (Ο περίπατος του Έλμερ) και πολλά πολλά άλλα! Μέσα στην πολύχρωμη και οργιώδη ζούγκλα πλησίασε την ανθρώπινη φύση από πολλές πλευρές με διάφορους τρόπους, πάντα με ιστορίες απλές, κατανοητές αλλά όχι ιστορίες στο πιάτο. Δεν υποτίμησε ποτέ τη νοημοσύνη των παιδιών, δεν εξήγησε ποτέ τα νοήματα, παρά άφησε το παιδί να σκεφτεί, να ανακαλύψει, αλλά κυρίως να φανταστεί ελεύθερα, ανεξάρτητα και ανάποδα. Σύμφωνα άλλωστε με τον ίδιο τον συγγραφέα, η δουλειά του «απευθύνεται στον ενήλικα που το παιδί θα γίνει αλλά και στο παιδί που ο ενήλικας κρύβει ακόμα μέσα του». «Έβαζα» λέει αλλού για τότε που διάβαζε με τα παιδιά του «ένα βιβλίο στο πάτωμα και το διάβαζα από την κανονική θέση, ενώ ένα παιδί κοιτούσε από τη μία πλευρά, ένα άλλο από την άλλη και το τρίτο καθόταν μπροστά μου και το διάβαζε ανάποδα. Συνειδητοποίησα ότι τα παιδιά διαβάζουν τις εικόνες τέλεια, ακόμα και ανάποδα, και αυτό ήταν μία από τις επιρροές μου».

Σε ένα από τα αγαπημένα μου, στο Ο Έλμερ και η Ρόζα, ο MacKee το πάει ακόμα πιο κάτω. Η ντροπαλή και συνεσταλμένη Ρόζα, μια ροζ ελεφαντίνα που έχει χαθεί, θα χρειαστεί τη βοήθεια του Έλμερ για να γυρίσει στο κοπάδι της, ένα κοπάδι ροζ ελεφάντων. Της Ρόζας, λοιπόν, όλοι αυτοί οι γκρι ελέφαντες της φαίνονται τόσο περίεργοι! Γιατί τι είναι «φυσιολογικό», παιδιά, ρωτάει ο MacKee. Είναι αυτό που θα δούμε ανάλογα με την οπτική γωνία από την οποία θα κοιτάξουμε. Και από την οπτική της Ρόζας το φυσιολογικό χρώμα ενός ελέφαντα είναι το ροζ. Καταργώντας την έννοια του φυσιολογικού, βλέποντας τον κόσμο ανάποδα, ο Έλμερ ανοίγει τον δρόμο της αποδοχής. Δεν είναι τυχαίο που η LGBT+ κοινότητα τον ανακήρυξε ήρωά της βλέποντας σε αυτόν ένα από τα πολύχρωμα παιδιά της. Έναν ήρωα που επιτρέπει και ενσαρκώνει το διαφορετικό, που επιτρέπει να υπάρχεις ως χρωματιστός ελέφαντας μέσα σε έναν γκρι κόσμο.

Από την άλλη, ο συγγραφέας σημειώνει πως στο Ο Έλμερ και το χαμένο αρκουδάκι βρήκε την ευκαιρία να πει κάτι ακόμα: «Δε χρειάζεται να είσαι διαφορετικός για να είσαι ξεχωριστός». Έτσι, σε τελική ανάλυση, Έλμερ γίνεται ο καθένας από εμάς. Γινόμαστε όλοι μας. Κομματάκια ενός ζωηρού χρωματιστού πάτσγουρκ που μας ενώνει η ίδια αλήθεια.

Ο David MacKee, εκτός από τα δικά του βιβλία, εικονογράφησε βιβλία άλλων συγγραφέων, συμπεριλαμβανομένων αρκετών ιστοριών του Paddington Bear του Michael Bond. Είχε επίσης μια επιτυχημένη καριέρα ως εικαστικός καλλιτέχνης και ως συνδημιουργός τηλεοπτικών προγραμμάτων κινουμένων σχεδίων, όπως το Mr Benn, το οποίο βασίζεται στη σειρά βιβλίων του για τις μαγικές περιπέτειες ενός εξερευνητή. Ο David MacKee έφυγε από τη ζωή το 2022 αφήνοντας πίσω του μερικά από τα πιο αγαπημένα picture books όλων των εποχών, όπως τα Μr. Benn, King Rollo, Not now, Bernanard και φυσικά τον Έλμερ! Δύο χρόνια πριν τον θάνατό του τιμήθηκε με Book Trust Lifetime Achievement Award. O αγαπημένος συγγραφέας Μάικλ Μορπούργκο (Το άλογο του πολέμου) και φίλος του MacKee είπε πως και μόνο ο Έλμερ θα ήταν αρκετό επίτευγμα για αυτό το βραβείο «αλλά ο Ντέιβιντ έχει κάνει πολύ περισσότερα από αυτό. Τόσα πολλά παιδικά δωμάτια σε αυτή τη χώρα και σε όλο τον κόσμο είναι γεμάτα με τις ιστορίες του». Στα ελληνικά, εκτός από τη σειρά του Έλμερ, κυκλοφορούν επίσης Οι κατακτητές και τα Τρία τέρατα από τις εκδόσεις Εστία.

Ο Έλμερ γεννήθηκε το 1968, τότε που η έννοια της διαφορετικότητας (diversity) που συνεπάγεται την αναγνώριση και τον σεβασμό της ποικιλομορφίας και των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στους ανθρώπους δεν υπήρχε ως επιτακτικό αίτημα των κοινωνιών. Πόσο μάλλον η συμπερίληψη (inclusivity) που μόλις πριν από λίγα χρόνια άρχισε να παίρνει τη μορφή αναγκαιότητας. Και να τος σήμερα, 55 περίπου χρόνια μετά, εξαιρετικά επίκαιρος, ανάλαφρος και πάντα διαφορετικός, αναπόσπαστο και απαραίτητο κομμάτι του κόσμου μας.

Αλήθεια, ποιος μπορεί να φανταστεί τον (λογοτεχνικό) κόσμο χωρίς (τον) Έλμερ;

Για το αφιέρωμα στον David MacKee και τη σειρά Έλμερ αντλήθηκαν πληροφορίες από τις ακόλουθες ιστοσελίδες:
https://www.elmer.co.uk/about-elmer/
https://www.theguardian.com/books/2022/apr/08/david-mckee-obituary
https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2020/september/the-shock-is-hard-to-get-over-elmer-creator-david-mckee-on-winning-booktrusts-lifetime-achievement-award-and-his-incredible-career/
https://www.theguardian.com/childrens-books-site/gallery/2014/may/16/elmer-gallery-celebrating-difference-david-mckee
https://www.booktrust.org.uk/news-and-features/features/2020/september/i-feel-like-hes-been-with-me-my-whole-life-authors-and-illustrators-pay-tribute-to-our-2020-lifetime-achievement-award-winner-david-mckee/
https://www.theguardian.com/books/2022/apr/07/elmer-and-mr-benn-author-david-mckee-dies-at-87
https://www.theguardian.com/books/2024/apr/06/elmer-and-the-climate-crisis-lost-story-by-david-mckee-set-to-be-published
https://www.theguardian.com/books/2020/sep/24/david-mckee-elmer-mr-benn-booktrust-lifetime-achievement-award