Αρχίζει το ματς… αλλά πώς τελειώνει; Αναζητώντας απάντηση στο βιβλίο της Αγγελικής Βαρελλά

Το βιβλίο της Αγγελικής Βαρελλά «Αρχίζει το ματς» είναι γραμμένο πριν σαράντα χρόνια. Ο τίτλος (που θυμίζει το γνωστό τραγούδι του Κηλαηδόνη) το μαρτυράει ήδη από το εξώφυλλο. Κι αν έτσι μπορεί να αγγίξει τις χορδές κάποιων πιο μεγάλων σε ηλικία, άραγε μπορεί να κάνει το ίδιο για ένα μικρό παιδί; Η απάντηση είναι ΝΑΙ! Γιατί; Μα γιατί μιλάει για ποδόσφαιρο! Αλλά όχι μόνο… 

Ο Φώτης, ο ήρωας του βιβλίου, λατρεύει τον αθλητισμό γιατί έχει έναν δικαστή φίλαθλο μπαμπά που τον πηγαίνει στο γήπεδο σχεδόν από βρέφος! Φάσεις, σουτ, αλλά και δίκαιος αγώνας είναι οι πρώτες προσλαμβάνουσές του! Από την άλλη, έχει μία άσχετη (με το ποδόσφαιρο) φιλόλογο μαμά που στην προσπάθειά της να βρει σημείο σύνδεσης με αυτό το πάθος του Φώτη, πιάνει το νήμα του αθλητισμού από πολύ παλιά… από την αρχαιότητα... ευτυχώς όχι όπως θα περίμενε κανείς. Ο τρόπος της είναι «βιωματικός», σε βαθμό που γεννά αναπάντεχα παιχνίδια όπως οι απολαυστικές αναμεταδόσεις αγώνων που θα διαβάσετε κι εσείς φωναχτά σαν εκφωνητές. Εκεί το παλιό ανακατεύεται με το σύγχρονο, ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος, ο Ηρακλής με τερματοφύλακες και σέντερ φορ, τον Ολυμπιακό και την ΑΕΚ. Κάπως έτσι: 

Οι δύο αντίπαλες ομάδες είχαν αρχηγό η μια τον Ηρακλή και η άλλη τον Θησέα. Σέντερ φόρ, δηλαδή κεντρικός κυνηγός, έπαιζε ο Αχιλλέας. Γκολκίπερ, δηλαδή τερματοφύλακας, ήταν ο Πάτροκλος, που δεν ήταν, όπως φαίνεται, στην καλή του μέρα και δεν έπιασε ούτε ένα σουτ. Θύμωσε ο Φώτης: «Αντε, ρε Πάτροκλε, που μας κάνεις τη βεντέτα. Πολύ μπουνταλάς είσαι. Καρύδια έχεις στα χέρια σου; Ούτε μια απόκρουση της προκοπής δεν έκανες σήμερα. Μπράβο, Οδυσσέα! Ευτυχώς που έχουμε κι εσένα, τον πολυμήχανο! 

Έτσι προσεγγίζει ο Φώτης σιγά σιγά αυτό που ονομάζουμε αθλητικό ιδεώδες και ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με ποικίλα πολιτιστικά, ιστορικά και γραμματολογικά (Όμηρος, Καβάφης, αρχαίοι ολυμπιονίκες κ.ά.) στοιχεία τα οποία όμως δεν αποκτούν πληροφοριακό χαρακτήρα, αλλά αντίθετα είναι πλήρως ενταγμένα στην ιστορία, και μάλιστα με χιούμορ και ζωντάνια. Η επιτυχημένη σύνδεση με το αρχαιοελληνικό στοιχείο γίνεται χωρίς το βιβλίο να ολισθαίνει σε βαρετή παράθεση πληροφοριών και παραμένοντας ανάλαφρο και διασκεδαστικό. 

Η άλλη μεγάλη αγάπη, τώρα, του Φώτη είναι ο στίβος και σταθμός στη ζωή του οι Ολυμπιακοί αγώνες. Έτσι προκύπτει η παιχνιδιάρικη δομή του βιβλίου σε κεφάλαια ανά Ολυμπιάδες και η σύζευξη καθεμίας από αυτές με το παρόν του ήρωα σαν να είναι παράλληλες πορείες. Εφτά Ολυμπιάδες διαρκεί το βιβλίο, από τη στιγμή που γεννιέται ο Φώτης μέχρι τη στιγμή που νεαρός ενήλικας παίρνει μεγάλες αποφάσεις για τη ζωή (που φυσικά περιλαμβάνουν τον αθλητισμό). Κάθε τέσσερα χρόνια ένα σημαντικό γεγονός-σταθμός συμβαίνει και στη ζωή του ήρωά μας: γεννιέται, αποκτά αδερφό, ο μπαμπάς του φεύγει για το Παρίσι έναν ολόκληρο χρόνο και πολλά άλλα… Το βιβλίο σταματά σε κάποιο χρονικό σημείο της ζωής του αρκετά κομβικό (ας μην κάνουμε σπόιλερ), σε μία παλιά Ολυμπιάδα, μακρινή για τον μικρό αναγνώστη. Σαν τρόπος επικαιροποίησής του όμως, λειτουργεί το Παράρτημα που ακολουθεί τη διαδρομή των Ολυμπιάδων στον χρόνο με επιλεγμένα γεγονότα που δίνουν μια στοιχειώδη εικόνα και πληροφορίες για καθεμιά από αυτές, υπογραμμίζοντας παράλληλα την αφοσίωση, την προσπάθεια και τη γενναιοψυχία μεγάλων αθλητών. 

Πέρα όμως από τη σύνδεση με το αρχαιοελληνικό στοιχείο και το πνεύμα του ολυμπισμού, η αναπάντεχη εξέλιξη της ιστορίας που ενώ δείχνει σχετικά αναμενόμενη, επιφυλάσσει ισχυρές συγκινήσεις και ένταση για το τέλος, είναι ένα από τα δυνατά σημεία του βιβλίου. Η αγωνία διατηρείται σε υψηλά επίπεδα από τη στιγμή που ο μικρός αδερφός του Φώτη πέφτει θύμα ακραίας οπαδικής βίας, ο αθλητισμός παύει να είναι πηγή χαράς και ο χρόνος σταματά για λίγο. Στο σημείο αυτό υπάρχει μία πολύ δυνατή αφήγηση την ώρα που ο ήρωας ζητά βοήθεια για τον αιμόφυρτο αδερφό του αποτυπώνοντας με μεγάλη γλαφυρότητα την απάθεια των παθιασμένων οπαδών – δηλαδή την ουσία τους. Μοιάζει με διάλογος αλλά δεν είναι: 

– Βοηθήστε με! Σας παρακαλώ, βοηθήστε με!
– Είναι άπιαστος στα ευθύβολα σουτ.
– Να τον σηκώσουμε. Προσεχτικά. Φωνάξτε έναν γιατρό!
– Ήταν πέναλτι καθαρό, αλλά τους έτσουξε.
– Δεν υπάρχει κανένας γιατρός; Φωνάξτε, σας παρακαλώ, από τα μεγάφωνα!
– Ατυχία είχαμε, μωρέ. Δύο δοκάρια και να μη λέει η μπάλα να μπει στα δίχτυα. Σάμπως είναι η πρώτη φορά που μας αδικεί; Δε θυμάσαι πέρυσι στο Καυταντζόγλειο;
– Ειδοποιήσατε τις Πρώτες Βοήθειες;
– Πάμε να προλάβουμε την «Αθλητική Κυριακή».
– Είναι αδερφός μου! Θα ’ρθω μαζί του.
Μια σειρήνα, ένα αυτοκίνητο, ο Φοίβος σε αφασία, ο Φώτης σε απόγνωση, ο κόσμος αδιάφορος, η κυκλοφορία δύσκολη, το ματς ισόπαλο ένα ένα. 

Ερχόμαστε, λοιπόν, στο τελευταίο και σημαντικότερο όλων, το εξαιρετικά επίκαιρο θέμα της παθογένειας του ποδοσφαίρου, του φανατισμού και του χουλιγκανισμού που τόσα χρόνια μετά από τότε που γράφτηκε το βιβλίο παραμένει θλιβερά επίκαιρο. Η εμπορευματοποίηση του αθλητισμού σε συνδυασμό με το έλλειμμα παιδείας εύκολα νοθεύουν την αγάπη για το άθλημα και τη μετατρέπουν σε βία και φανατισμό των νέων ανθρώπων (που ουσιαστικά εξυπηρετούν ερήμην τους οικονομικά συμφέροντα). Η Βαρελλά, ωστόσο, δεν υπεισέρχεται σε νουθεσίες ή κηρύγματα αφύπνισης και άλλωστε η ιστορία δε δίνει μια τέτοιου τύπου λύση. Αντίθετα, ο προβληματισμός προκύπτει από την ίδια την πλοκή και η πρόταση θεραπείας του φαινομένου από ό,τι έχει ήδη χτίσει σε όλες τις προηγούμενες σελίδες: είναι η αγάπη για τον αθλητισμό, η υγιής προσήλωση στον στόχο και η χαρά του αγώνα που τραβάνε τη διαχωριστική γραμμή με τη βία. Δε χρειάζεται κανένα ηθικοπλαστικό τέχνασμα η Βαρελλά για να μας πείσει, δε χρειάζεται καν να πείσει, γιατί η δουλειά έχει γίνει νωρίτερα στο βιβλίο: προσπάθεια, χαρά, απόλαυση. Αποδοχή της ήττας. Παιχνίδι. Που σε όλη σου τη ζωή βλέπεις, παρακολουθείς, απολαμβάνεις μαζί με τον μπαμπά, τη μαμά και τον αδερφό σου! Και μαζί με τις μάχες στο ποδοσφαιρο δίνεις και τις μικρές ή μεγάλες μάχες για τη ζωή.

Τα τρομακτικά γεγονότα της οπαδικής βίας που συγκλονίζουν τόσο συχνά πλέον τη χώρα μας (συνολικά δεκατέσσερις άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από οπαδική βία), σε βαθμό που να στιγματίζουν τον αθλητισμό, κάνουν επιτακτική την ανάγκη να μπει ένα τέλος στον σκληρό, αιματηρό τρόπο που τελειώνει ένα ματς. Οι γονείς στέκονται αμήχανοι για το πώς να μιλήσουν στα παιδιά τους για τέτοια γεγονότα, αλλά και πώς να τα προφυλάξουν και, φυσικά, να τα εκπαιδεύσουν. Συνταγές δεν υπάρχουν, οι ρίζες του προβλήματος είναι βαθιές. Όμως, το βιβλίο δείχνει έναν δρόμο. Στο Παράρτημα του βιβλίου, και σε πείσμα των δυσοίωνων προβλέψεων της απόλυτης εμπορευματοποίησης του αθλητισμού και της παρακμής του αθλητικού ιδεώδους, παρουσιάζονται σύντομες ιστορίες και λόγια μεγάλων Ελλήνων αθλητών και αθλητριών που μπορεί να εμπνεύσουν τον μικρό αναγνώστη – όπως ένα καλό πρότυπο μπορεί. Το βιβλίο είναι ιδανικό για την προσέγγιση της σχετικής ενότητας για μεγάλο δημοτικό και γυμνάσιο και μπορεί να συνδυαστεί με αθλητικές δράσεις, εκθέσεις, εκδηλώσεις και ίσως μία καλή ευκαιρία να προσκαλέσετε στο σχολείο σας έναν αθλητή, όπως ο Μίλτος Τεντόγλου! Τα υλικά του καλού ποδοσφαίρου εν είδει συνταγής, επίσης χρήσιμα για όσους γονείς και εκπαιδευτικούς τώρα μαγειρεύουν την αγάπη για τον αθλητισμό.  

Κλείνοντας, να πούμε πως το βιβλίο είναι σαν να γράφτηκε χτες, με γλώσσα φυσική και καθημερινή, με πολύ χιούμορ και ρυθμό και παρόλο που ο ήρωας έχει γεννηθεί πολύ παλιά, ακούει τον αγώνα του ποδοσφαίρου από το ραδιόφωνο στο σπίτι, στέλνει γράμματα στον μπαμπά του, δεν έχει ιδέα ποιος είναι ο Μέσι, ωστόσο μπορεί κάλλιστα να είναι ένα παιδί του σήμερα που αγαπά τον αθλητισμό, που τον κάνει προσωπική του υπόθεση, που υπερασπίζεται τον δίκαιο αγώνα και που μπορεί να εμπνεύσει και στα άλλα παιδιά την ίδια ανόθευτη αγάπη. Ώστε το ματς να αρχίζει… και να τελειώνει όμορφα.

Η Άρτεμις Μάνου είναι φιλόλογος και θεατροπαιδαγωγός.