Ηλεκτρονική πώληση βιβλίων - Θέσεις βιβλιοπωλών και εκδοτών

Τα βιβλιοπωλεία στο μάτι του κυκλώνα

Είναι γεγονός ότι οι καιροί σήμερα είναι χαλεποί για τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία λόγω της οικονομικής κρίσης, της μειωμένης αγοραστικής δύναμης και της διαφοροποίησης του αστικού πεδίου που προκαλεί η ανάπτυξη της περιφέρειας εις βάρος του κέντρου των πόλεων. Τα βιβλιοπωλεία, ωστόσο, δεν παύουν να εκσυγχρονίζονται και προσπαθούν να αντιμετωπίσουν προκλήσεις που βραχυπρόθεσμα θα καθορίσουν το μέλλον τους.

Για παράδειγμα, η ύφεση στην αγορά του βιβλίου σε κατηγορίες όπως οι ανθρωπιστικές επιστήμες ή οι καλές τέχνες, που ανθούσαν παλιότερα, είναι πια γεγονός. Εξάλλου, μόνο επειδή έχουν συνείδηση της αποστολής τους, οι βιβλιοπώλες αρνούνται να καταφύγουν στην επαιτεία λόγω της μείωσης των πωλήσεων στον τομέα της ιστορίας, της κοινωνιολογίας ή της φιλοσοφίας. Τα γαλλικά βιβλιοπωλεία, ωστόσο, κατάφεραν να αναπτυχθούν και προς άλλους τομείς, και κυρίως προς τη λογοτεχνία, ένα είδος που αφορά περισσότερο τους νέους. Έτσι πέτυχαν να προσαρμοστούν σε ένα δυσχερές οικονομικά εκδοτικό σύμπαν, όπου η παραγωγή έχει συγκεντρωθεί σήμερα στα χέρια πέντε μόλις βασικών παραγόντων, από τους οποίους οι δύο πρώτοι προέρχονται από τον Τύπο, την αεροναυτική, τους εξοπλισμούς ή τα οικονομικά: Hachette και Editis.

Καθημερινά, σε πόλεις όπου τα νοικοκυριά υποφέρουν από την κερδοσκοπία των εργολάβων, τη φορολογία και τους διοικητικούς περιορισμούς, οι βιβλιοπώλες αγωνίζονται να βρουν τρόπους προώθησης της ολοένα αυξανόμενης παραγωγής, για να δώσουν στα έργα που κρίνουν ως αξιόλογα και διαχρονικά το χρόνο και την προβολή που χρειάζονται. Η μεγάλη παραγωγή νέων βιβλίων δυσχεραίνει το έργο τους. Προσπαθούν όμως να την ελέγξουν για χάρη των αναγνωστών, μέσα σε χώρους ειδικά προσαρμοσμένους, με προσωπικό που δε φοβάται να αντιμετωπίσει τη ζήτηση.

Οι σύγχρονοι βιβλιοπώλες ξέρουν πώς να χρησιμοποιήσουν την πληροφορική, τόσο στη διαχείριση των αποθεμάτων, όσο και στην ενημέρωση των βάσεων δεδομένων με βιβλιογραφικά στοιχεία ή στη μετάδοση των παραγγελιών. Επίσης, έχουν δημιουργήσει ιστοσελίδες τους στο Διαδίκτυο και από εκεί προσφέρουν υπηρεσίες και περιεχόμενα που θα τα ζήλευαν και οι πιο μεγάλοι εμπορικοί διαδικτυακοί τόποι. Επομένως, είναι έτοιμοι να υπερασπιστούν τη θέση τους για πολύ ακόμα μέσα στον κόσμο του χάρτινου και –γιατί όχι– και του εξαϋλωμένου βιβλίου. Πάγια θέση τους είναι ότι ο αυριανός άνθρωπος δε θα είναι σκλάβος της οθόνης, αλλά ένας πολίτης που θα περιδιαβαίνει στους δρόμους των πόλεων και θα εξακολουθεί να ξεφυλλίζει σελίδες βιβλίων. Κι ακόμα ότι η γνώση δε θα καταλήξει να είναι η ενοικίαση των προγραμμάτων και των λογισμικών που θα διαθέτει η Hachette ή η Microsoft.

Οι σύγχρονοι βιβλιοπώλες είναι ετοιμοπόλεμοι, αλλά και αρκετά απογοητευμένοι. Εδώ και πέντε χρόνια τουλάχιστον, οι προσπάθειές τους συναντούν συνεχώς έλλειψη κατανόησης από την πλευρά των εκδοτών και των καναλιών διανομής όσον αφορά τα προβλήματα που δημιουργούνται από τις συνθήκες πώλησης που δεν είναι προσαρμοσμένες στις νέες ανάγκες του εμπορεύματός τους: ιδιαίτερα χαμηλοί μισθοί που έχουν ως σοβαρή συνέπεια την έλλειψη αγάπης για το επάγγελμα, ολοένα μεγαλύτερα έξοδα, ολοένα μεγαλύτερες απαιτήσεις σε εξοπλισμό, πτωτική τάση των επενδύσεων. Στη διάρκεια των τελευταίων πέντε ετών, το εμπόριο μέσω Διαδικτύου αναπτύχθηκε, εκθετικά, δημιουργώντας έναν πρωτόγνωρο ανταγωνισμό.

Παρά τις προειδοποιήσεις, όμως, εκδότες και διανομείς έκλεισαν εμπορική συμφωνία με την Amazon παρόμοια με τη συμφωνία που έχουν με τα μεγάλα βιβλιοπωλεία, ενώ η ίδια η φύση των δραστηριοτήτων τους, οι χρεώσεις τους, οι δεξιότητες του προσωπικού τους, η θέση τους, τις καθιστά επιχειρήσεις που δεν έχουν καμία σχέση με τα παραδοσιακά βιβλιοπωλεία. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι εκδότες, επιδεικνύοντας άγνοια ή διπροσωπία, χρηματοδότησαν εξ’ ολοκλήρου την εμπορική πολιτική της Amazon και των ομοίων της, παρέχοντάς τους μια έκπτωση 5%, παρά τη συμφωνία περί ενιαίας τιμής και μάλιστα χωρίς ταχυδρομικά τέλη. Καμία μέριμνα για τους βιβλιοπώλες. Ενώ θα έπρεπε να ληφθεί σοβαρά υπόψη πρόσφατη μελέτη που κρούει τον κώδωνα του κινδύνου όσον αφορά την αποδοτικότητα των ανεξάρτητων βιβλιοπωλείων (η οποία μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το Εθνικό Συνδικάτο Εκδοτών, το SNE, το Συνδικάτο Γαλλικών Βιβλιοπωλείων, SLF, και τη Διεύθυνση Βιβλίου).

Τελικά, στις 8 Δεκεμβρίου ανακοινώθηκε επίσημα η συμφωνία που υπέγραψαν με το Amazon οι εκδοτικοί οίκοι Editis, L’Ecole des loisirs, Le Dilettante, καθώς και ο όμιλος του Serge Eyrolles (προέδρου του Εθνικού Συνδικάτου Εκδοτών, SNE). Αυτοί οι εκδοτικοί οίκοι συμφώνησαν να θέσουν στη διάθεση των πελατών της Amazon ένα τμήμα από κάθε βιβλίο τους ψηφιοποιημένο, ώστε να μπορεί ο πελάτης και χρήστης του Διαδικτύου να «ξεφυλλίζει» το βιβλίο σαν να βρισκόταν πραγματικά σε βιβλιοπωλείο. Όσοι υπέγραψαν την εν λόγω συμφωνία αψηφούν το ηθικό συμβόλαιο που διατύπωσε ο Ζερόμ Λιντόν, υπέρμαχος της καθιέρωσης της ενιαίας τιμής του βιβλίου, «δεν υπάρχουν βιβλία χωρίς βιβλιοπώλες», και συμβάλλουν στην ταχύτερη αποσύνθεση του δικτύου των ανεξάρτητων βιβλιοπωλών, που ήταν η μοναδική εγγύηση της ανεξαρτησίας τους. Όμως οι ανεξάρτητοι βιβλιοπώλες, για χάρη της συντριπτικής πλειοψηφίας των αναγνωστών που αγαπούν την όψη, την αφή, την οσμή, τη γεύση και τον ήχο των βιβλίων, δηλώνουν ότι θα συνεχίσουν τον αγώνα τόσο μέσα στα βιβλιοπωλεία τους όσο και στο Διαδίκτυο, σε πείσμα ορισμένων εκδοτών και, ας ελπίσουμε, με την ενθάρρυνση των υπολοίπων.

Τα βιβλία μας θα συνεχίσουν να υπάρχουν.

Είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς από στερεότυπα. Αυτό δείχνει το άρθρο των τριών βιβλιοπωλών, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Λε Μοντ» στις 15.12.06, γραμμένο σε μια «ξύλινη γλώσσα» που αποπροσανατολίζει και απομακρύνει από το προκείμενο. Στο άρθρο αυτό υποτίθεται ότι οι Γάλλοι εκδότες ευθύνονται κατά βάση για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία, τα οποία υφίστανται τις συνέπειες της κερδοσκοπίας των εργολάβων στα κέντρα των πόλεων, των χαμηλών μισθών και κυρίως του νέου τύπου ανταγωνισμού από τα βιβλιοπωλεία του Διαδικτύου. Εξάλλου, την εμπορική πολιτική αυτών των εικονικών βιβλιοπωλείων υποτίθεται ότι χρηματοδοτούν οι εκδότες, παραχωρώντας τους έκπτωση 5% και δωρεάν έξοδα αποστολής. Προσθέτουν, επίσης, οι τρεις βιβλιοπώλες ως χαριστική βολή την παραχώρηση από ορισμένους εκδότες μέρους των βιβλίων τους στα βιβλιοπωλεία του Διαδικτύου, με αρχέτυπο μεταξύ αυτών την Amazon, ώστε ψηφιοποιημένα να μπορούν να τα «ξεφυλλίζουν» οι πιθανοί τους αγοραστές. Με τον όρο «Γάλλοι εκδότες», σύμφωνα με το άρθρο, νοούνται κυρίως πέντε βασικοί παράγοντες, εκ των οποίων οι δύο προέρχονται από τον Τύπο, την αεροναυτική, τους εξοπλισμούς και την οικονομία: Hachette και Editis. Πρόκειται ξεκάθαρα για αποδιοπομπαίους τράγους και μόνο. Μήπως ευθύνεται η Hachette για το ύψος των ενοικίων, των δασμών ή των φόρων; Μήπως ευθύνεται η Hachette για την τεχνολογική επανάσταση των ψηφιακών δεδομένων ή τη δημιουργία των βιβλιοπωλείων του Διαδικτύου; Εξάλλου, η Hachette δεν υπέγραψε καμία συμφωνία που να επιτρέπει στην Amazon την ψηφιοποίηση μέρους των βιβλίων της. Οι τρεις κύριοι που υπογράφουν το άρθρο, ωστόσο, δεν το λαμβάνουν υπόψη τους. Όπως δεν λαμβάνουν υπόψη τους, π.χ., ότι η Hachette δε χρησιμοποιεί το ταχυδρομείο για την παράδοση των βιβλίων της, ακριβώς για να μην ενοχληθούν οι βιβλιοπώλες. Η έκπτωση του 5%, εξάλλου, είναι για όλους τους βιβλιοπώλες. Τα δωρεάν έξοδα αποστολής αποτελούν πρωτοβουλία ορισμένων από τα βιβλιοπωλεία του Διαδικτύου και η Hachette στο θέμα αυτό δεν έχει καμία ανάμειξη και δεν κάνει καμία παραχώρηση. Σε αντίθεση με τον εκδότη του «Χάρι Πότερ» (Gallimard), π.χ., που γι’ άλλη μια φορά λαμβάνει άφεση αμαρτιών. Η όλη συμπεριφορά των κυρίων αυτών είναι άδικη και οχληρή. Σαν να λέμε, δεν κοιτάζω ποτέ πιο πέρα, δεν ακούω αυτά που θα μπορούσαν να με ενοχλήσουν. Αρνείται κανείς να πιστέψει ότι η συμπεριφορά αυτή χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των βιβλιοπωλών. Είναι έλλειψη κοινής λογικής να συμπεριφέρονται σαν πολιορκημένοι και να θεωρούν τους εκδότες ως τους μόνους υπεύθυνους να κρατήσουν την γραμμή άμυνας του επαγγέλματός τους μπροστά στις μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν σε παγκόσμια κλίμακα, σε προκλήσεις όπως η παγκοσμιοποίηση, η διάδοση της ψηφιοποίησης ή των βιντεοπαιχνιδιών. Πρόκειται για μια στάση αυτοάμυνας που αψηφά ωστόσο τα προτερήματα των γαλλικών βιβλιοπωλείων, όπως την αξιοσημείωτη ζωτικότητά τους παρά τους νέους όρους του ανταγωνισμού. Για να διατηρηθεί αυτή η ζωτικότητα, κάθε παράγοντας πρέπει να θεωρήσει εαυτόν σε θέση μάχης, σε έναν κόσμο όπου πλέον όλες οι μεταμορφώσεις είναι δυνατές. Είναι πράγματι ένα σημαντικό στοίχημα να συνεχίσουν να υπάρχουν βιβλία και θα κερδηθεί αν όλοι φροντίσουμε να διατηρηθεί αυτός ο δεσμός που ενώνει συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοπώλες και αναγνώστες. Η αλληλεγγύη αυτή όμως θα έχει αποτελέσματα μόνο αν ληφθούν σοβαρά και θαρραλέα υπόψη οι σύγχρονες συνθήκες, με γνώμονα πάντα την περιέργεια, την εφευρετικότητα, τις έξυπνες αλλαγές, τις σωστές λύσεις. Και πάντα μέσα από τη σκέψη, το διάλογο και τη δράση, που είναι πολύ πιο αποδοτικά για το κοινό μας μέλλον και φέρνουν πολύ καλύτερα αποτελέσματα από τις αντεγκλήσεις και τις κατηγορίες.

Για το μέλλον του βιβλιοπωλείου

Είναι γεγονός ότι οι διαδικτυακοί τόποι έχουν γίνει οι καλύτεροι πωλητές των αποθεμάτων όλων των μεγάλων εκδοτών και χαίρουν εμπορικών εκπτώσεων ίσων με αυτές των καλύτερων βιβλιοπωλείων. Τα υπόλοιπα επιχειρήματα που παρατίθενται στο εν λόγω άρθρο, ωστόσο, είναι δόλια και παραπλανητικά.

Ο εκδοτικός οίκος Le Dilettante διανέμει τα βιβλία του μόνος του από τότε που ξεκίνησε, το 1985. Αποφασίζει ελεύθερα για τους εμπορικούς όρους που διαπραγματεύεται άμεσα με τους 2.500 πελάτες του (βιβλιοπωλεία, αλυσίδες, πολυκαταστήματα). Από το 1998 βρίσκεται υπό την επιμέλεια ενός από τους 5 μεγάλους διανομείς, της Union Distribution/ Flammarion RCS, όμως δεν ανήκει σε κανένα συνδικάτο και καθορίζει μόνος του την εμπορική του πολιτική.

Η πρακτική του Συνδικάτου των Γαλλικών Βιβλιοπωλείων, που τόσο κατηγορούν οι τρεις συγγραφείς του άρθρου της «Λε Μοντ» της 15.12.06, εφαρμόζεται εδώ και χρόνια στο εξωτερικό, τόσο από τα εικονικά βιβλιοπωλεία όσο και από μηχανές αναζήτησης. Η πρακτική αυτή του «search inside the book» σημαίνει ότι μπορεί κανείς να αναζητήσει συγκεκριμένα χωρία μέσα σε έναν καθορισμένο αριθμό σελίδων ενός βιβλίου. Αυτή η εικονική και σύντομα παγκόσμια βιβλιοθήκη εκμεταλλεύεται απλώς το γεγονός ότι ένα βιβλιοπωλείο δεν μπορεί να διαθέτει όχι όλα, αλλά ούτε καν τα περισσότερα από τα βιβλία που κυκλοφορούν σήμερα, κάτι που ισχύει εδώ και χρόνια, εκτός ίσως από τα βιβλία τσέπης, τα οποία όμως αντιπροσωπεύουν ένα μικρό μέρος των εκδόσεων. Αντίθετα, το Διαδίκτυο επιτρέπει τον εντοπισμό και την επιβίωση όλων των βιβλίων που σαπίζουν στις αποθήκες των διανομέων αντί να βρίσκονται εκτεθειμένα στα ράφια των βιβλιοπωλείων.

Οι μεγάλοι βιβλιοπώλες της Γαλλίας μοιάζουν σχεδόν σαν να θέλουν να εμποδίσουν τις αγορές μέσω Διαδικτύου, να τις περιορίσουν ή και να τις απαγορεύσουν. Δεν συνειδητοποιούν όμως ότι οι καιροί έχουν αλλάξει. Γιατί τάχα τα μεγάλα πολυκαταστήματα, όπου το βιβλίο δεν είναι παρά ένα ακόμα προϊόν μεταξύ άλλων και το προσωπικό ανεπαρκές, να χαίρουν των ίδιων εκπτώσεων εκ μέρους των διανομέων; Αν κανείς παρατηρήσει τη λίστα με πιο ευπώλητα βιβλία στα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία της Datalivres, θα δει ότι η λίστα είναι πανομοιότυπη στα 30 πρώτα βιβλία σε όλα τα σημεία πώλησης, κάτι που υποδηλώνει πολλά για τα ίδια τα βιβλιοπωλεία. Οι βιβλιοπώλες, αντί να εμπλέκονται σε μια στείρα και ξεπερασμένη αντιπαράθεση και αντί να εμποδίζουν τον κόσμο να διαβάζει on-line, καλά θα έκαναν να ενώσουν τις προσπάθειές τους και να συνεργαστούν μεταξύ τους δημιουργώντας έναν ανεξάρτητο δικτυακό τόπο, όπως έγινε στην Αμερική με την ένωση βιβλιοπωλών BookSense.com, η οποία έχει στόχο να ενημερώνει τον επισκέπτη της ιστοσελίδας για το πού μπορεί να βρει το βιβλίο που ψάχνει στο κοντινότερο σε αυτόν βιβλιοπωλείο, μέσω ενός συστήματος παρουσιάσεων βιβλίων on-line, όπως περίπου κάνουν και οι εκδότες, επινοώντας όμως ένα νέο είδος κριτικής. Κυρίως θα πρέπει να συζητηθούν οι λύσεις που έχουν εφαρμοστεί στο εξωτερικό, όπως π.χ. στη Γερμανία όπου στο κέντρο των πόλεων έχει επιβληθεί η διατήρηση χώρων αφιερωμένων στο εμπόριο έργων του πνεύματος. Ενδεχομένως, η λύση των ποιοτικών, συνδυαστικών εκπτώσεων της τάξης του 50% για τα έργα που βρίσκονται στις αποθήκες των βιβλιοπωλείων να βοηθούσε τους βιβλιοπώλες να ανακτήσουν τη χαμένη υπευθυνότητά τους όσον αφορά την επιλογή των βιβλίων που πωλούν στα καταστήματά τους. Χρήσιμο θα ήταν, επίσης, ένα σύστημα εκπτώσεων στα βιβλία μία ή δύο φορές το χρόνο, όπου για ένα δεκαπενθήμερο θα αξιοποιείται το διαθέσιμο στοκ, αντί να καταφεύγουν οι βιβλιοπώλες σε μαζικές επιστροφές και καταστροφές βιβλίων (πραγματική καταστροφή αξιών, κάτι που δε συμβαίνει με τους διαδικτυακούς τόπους πώλησης που ανακυκλώνουν διάφορες προσφορές βιβλίων, αυξάνοντας συνεχώς την ανταλλακτική τους αξία). Πρέπει να ξεφύγουμε από τη συνδικαλιστική αδιαφορία και να φροντίσουμε ώστε κάθε ομάδα που μετέχει στην αλυσίδα του βιβλίου να αναλάβει τις ευθύνες της. Είναι προτιμότερο να επιμεληθούν οι ίδιοι οι βιβλιοπώλες την είσοδο των βιβλίων στο Διαδίκτυο αντί να στιγματίζουν τους χρήστες του ως σκλάβους, όταν η οθόνη δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας ύμνος στη γραφή. Το Διαδίκτυο διαδίδει την ποικιλότητα και διασφαλίζει την πολλαπλότητα. Δεν είναι παράγοντας συγκέντρωσης, αλλά περισσότερο εγγυητής κάθε είδους πρωτοβουλιών.

Πολλοί μεγάλοι βιβλιοπώλες το έχουν καταφέρει αυτό, κατά το παράδειγμα του Denis Mollat, ο οποίος στην ιστοσελίδα του στο Διαδίκτυο (www.mollat.com) φιλοξενεί ένα διάλογο μεταξύ των βιβλιοπωλών του, των αναγνωστών και των πελατών του Dιαδικτύου. Οι μικροί βιβλιοπώλες, όμως, έχουν άραγε τα μέσα, το χρόνο και τη θέληση να προσφέρουν ή και να διαβάσουν αρκετά βιβλία ώστε να μπορούν να παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες σε έναν πραγματικό διάλογο με τους πελάτες τους; Στις αγγλοσαξονικές ή sτις άλλες βόρειες χώρες, όπου οι άνθρωποι διαβάζουν 2 ή 3 φορές περισσότερο από τους Γάλλους, το εμπόριο των βιβλίων στο Dιαδίκτυο ξεπερνά το 10% του συνόλου, ενώ στη Γαλλία αντιστοιχεί στο 5%. Το να αναζητά κανείς βιβλία on-line, το να «ξεφυλλίζει» ψηφιακά ένα βιβλίο που σπάνια βρίσκει πια στα βιβλιοπωλεία δεν είναι η καταστροφή των βιβλιοπωλών, είναι απλώς αντίσταση στη δικτατορία των νέων εκδόσεων, η οποία έχει μετατρέψει το βιβλίο σε αναλώσιμο είδος που δε διαρκεί πάνω από μήνα, υποβιβάζοντας έτσι τους βιβλιοπώλες σε απλούς αποθηκάριους. Ένα από τα μελλοντικά στοιχήματα που θα πρέπει να κερδίσουν οι βιβλιοπώλες είναι να παρέχουν στον πελάτη το βιβλίο που ζητά μέσα σε όσο το δυνατόν πιο σύντομο χρονικό διάστημα, δρώντας ως πραγματικοί συντηρητές της μνήμης των έργων.

Δεν υπάρχουν βιβλία χωρίς αναγνώστες. Αλλά δε θα υπάρχουν πια αναγνώστες αν αυτοί πάψουν να έχουν πρόσβαση στα βιβλία.