Εκπαιδευτικά βιβλία25 Νοε 1900
Το σχολικό βιβλίο – μετάβαση στην ιδιωτική πρωτοβουλία
Στέφανος Πατάκης
Φιλόλογος–Εκδότης
(Ομιλία του Εκδότη στο πρώτο σεμινάριο των Εκδόσεων ΠΑΤΑΚΗ με θέμα "Το σχολικό βιβλίο", στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών το φθινόπωρο του 1990)
Φιλόλογος–Εκδότης
(Ομιλία του Εκδότη στο πρώτο σεμινάριο των Εκδόσεων ΠΑΤΑΚΗ με θέμα "Το σχολικό βιβλίο", στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών το φθινόπωρο του 1990)
Όπως έχει δημόσια ανακοινωθεί, η πολιτεία προτίθεται να προβεί στην αλλαγή - εν μέρει ή εν συνόλω- του τρόπου έκδοσης και διανομής των σχολικών βιβλίων. Συγκεκριμένα, υπάρχει η πρόθεση τα σχολικά βιβλία – κατά ένα μεγάλο μέρος, αν όχι στο σύνολό τους – να μην εκδίδονται από ένα κρατικό μηχανισμό, όπως μέχρι τώρα, αλλά από ιδιώτες εκδότες. Σε μια νέα τέτοια διαμορφούμενη κατάσταση είναι φυσικό να αφυπνίζεται το ενδιαφέρον των εκδοτών. Έτσι, στην εισήγησή μου αυτή θα ακούσετε τους προβληματισμούς, τις σκέψεις και τις προτάσεις ενός εκδότη, που μπορεί να είναι και προβληματισμοί όλων των εκδοτών, αλλά ακόμα και όλου του κοινωνικού συνόλου, ιδιαίτερα βέβαια του τμήματος εκείνου που έχει άμεση σχέση με το ζητούμενο.
Υπάρχει όμως ένα ερώτημα που αιωρείται: γιατί η μετάβαση από το δημόσιο στην ιδιωτική πρωτοβουλία; Αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Δε νομίζω ότι μπορούμε εδώ σήμερα να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Δύο σημεία όμως πρέπει να θίξουμε. Πρώτον ότι, όσον αφορά το θέμα μας, η στροφή στην ιδιωτική πρωτοβουλία στη χώρα μας ίσως ως ένα βαθμό να υπαγορεύεται και από τις υποχρεώσεις που γεννώνται από την ολοκλήρωση της ένταξής μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Δεύτερον, πρέπει να δεχτούμε ότι κάθε σύστημα έχει τις αδυναμίες του και τα πλεονεκτήματά του. Η εφαρμογή των συστημάτων στην πράξη κρίνει ότι απέδωσε, τι αποδίδει ή τι θα αποδίδει το καθένα. Αυτό όμως που προέχει σήμερα είναι να συζητήσουμε σχετικά με τη νέα αυτή πρόταση, να εντοπίσουμε όλα τα προβλήματα που δημιουργούνται με την εφαρμογή του νέου συστήματος και να διερευνήσουμε όλες τις δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας με την αλλαγή αυτή.
Και μπαίνοντας στο θέμα μας νομίζω ότι είναι απαραίτητο στην αρχή να μιλήσουμε για κάποιες γενικές αρχές που πρέπει να διέπουν τη λειτουργία του νέου συστήματος. Οι παράμετροι του συστήματος έκδοσης και διάθεσης των σχολικών βιβλίων από τους εκδότες είναι η παιδεία, για την οποία το σχολικό βιβλίο αποτελεί ένα μέσο, ο οικονομικός παράγοντας, που αποτελεί την προϋπόθεση για τη δημιουργία του σχολικού βιβλίου, το κοινωνικό σύνολο, του οποίου η συμμετοχή κρίνεται απαραίτητη για τη διαμόρφωση του συστήματος, οι φορείς του βιβλίου ( εκδότες – βιβλιοπώλες), που με τις οργανωτικές τους δομές θα εξασφαλίσουν τη λειτουργία του συστήματος ως κύριος μοχλός του, και τέλος η πολιτεία, της οποίας ο ρόλος θα είναι καθοριστικός, αφού αυτή θα πάρει τις τελικές αποφάσεις. Έτσι, μιλώντας γι’ αυτές τις παραμέτρους μπορούμε να ορίσουμε κάποιες γενικές αρχές:
1. Σχετικά με την παιδεία, στόχος του νέου συστήματος πρέπει να είναι πρώτα πρώτα η καλύτερη εξυπηρέτηση της εκπαίδευσης. Αυτή η αλλαγή θα έχει κάποιο νόημα, αν ξεκινάμε με την ελπίδα ότι θα έχουμε καλύτερα βιβλία μέσω του ανταγωνισμού μεταξύ των εκδοτών, που θα προσφέρουν πολλές εναλλακτικές λύσεις, πολλά βιβλία για το ίδιο αντικείμενο.
2. Μιλώντας για τον οικονομικό παράγοντα, είναι σημαντικό να δεχτούμε ότι το νέο σύστημα πρέπει να επιτυγχάνει τους στόχους του με τον οικονομικότερο δυνατό τρόπο. Θα έλεγα ότι δεν επιτρέπεται τόσο το κοινωνικό σύνολο γενικά, όσο και ο κρατικός προϋπολογισμός ειδικότερα, να επιβαρύνεται σήμερα. Αυτό σημαίνει ότι η παραγωγή και διάθεση σχολικών βιβλίων θα πρέπει να κοστίζει όσο σήμερα στον κρατικό οργανισμό ΟΕΔΒ, και ακόμα ότι οι μαθητές που σήμερα παίρνουν τα βιβλία δωρεάν.
3. Το κοινωνικό σύνολο, στο βαθμό που άμεσα ή έμμεσα ενδιαφέρεται για το θέμα της παιδείας, πρέπει να λάβει μέρος στο σχεδιασμό αυτού του συστήματος και πρέπει να έχει παρακολουθεί τη λειτουργία του. Για την παιδεία δεν ενδιαφέρονται μόνο κάποιοι επιτελείς σε ορισμένα υπουργεία. Ενδιαφέρονται πριν από όλα οι ίδιοι οι μαθητές, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, οι συγγραφείς, οι ειδικοί επιστήμονες αλλά και κάθε πολίτης.
4. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα των φορέων του βιβλίου, εννοώ τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες. Οι οργανωτικές δομές σ΄αυτό το χώρο είναι αυτές που θα εξασφαλίσουν τη λειτουργία του νέου αυτού συστήματος. Μέσω αυτών κυρίως θα υλοποιηθούν οι όποιες αποφάσεις. Άρα ο ρόλος τους είναι σημαντικός. Η ενημέρωση τους, η συμμετοχή τους, σε κάθε στάδιο είναι αυτονόητη. Αλλά εδώ πρέπει να πούμε και τούτο. Το βιβλίο έχει παραμεληθεί στον τόπο μας. Αποτέλεσμα αυτού είναι να παρακμάζει και το βιβλιοπωλείο. Τώρα όμως το βιβλιοπωλείο καλείται να παίξει κάποιο ρόλο. Είναι απαραίτητο λοιπόν το νέο σύστημα να προϋποθέτει την αναζωογόνηση του βιβλιοπωλείου.Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία βιβλιοφιλίας και τη στροφή των νέων στο διάβασμα. Κάτι που μας γυρνάει στον πρώτο στόχο, δηλαδή στην καλύτερη παιδεία. Έτσι έχουμε μια αναστροφή μεταξύ των παραμέτρων του συστήματος.
5. Και τελειώνουμε τις γενικές αυτές σκέψεις με το ρόλο της πολιτείας, που θα πάρει τις τελικές αποφάσεις. Νομίζω ότι το πρώτο χρέος της πολιτείας είναι να σπεύσει βραδέως. Χρειάζεται δηλαδή πολλή και συστηματική δουλειά, αλλά όχι βιασύνη, όχι σπασμωδικές ενέργειες.
Έτσι η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίσει ισότητα ευκαιριών τόσο σ’αυτούς για τους οποίους επιχειρείται η αλλαγή, εννοώ τα παιδιά, τους μαθητές, όσο και σ’αυτούς που θα λάβουν μέρος στην κάθε διαδικασία, εννοώ τους συγγραφείς τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες. Αυτή η ισότητα όμως απαιτεί διαφάνεια, συνεχή πληροφόρηση, ανοιχτές διαδικασίες, δημοκρατική και αποκεντρωτική λειτουργία του συστήματος, διαρκή έλεγχο.
Και αφού μιλήσαμε για τις γενικές αρχές, πρέπει τώρα να προχωρήσουμε στην εξέταση μερικών βασικών ζητημάτων-προβλημάτων του νέου συστήματος.
1. Το αναλυτικό πρόγραμμα
Η έκδοση των βιβλίων βασίζεται σε ένα αναλυτικό πρόγραμμα. Ένα τέτοιο πρόγραμμα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, τις πραγματικές ανάγκες και δυνατότητες των μαθητών και των σχολείων. Ακόμα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τις ατομικές διαφορές των μαθητών, τα προβλήματα και τις ατομικές κατά γεωγραφική και πολιτιστική ή οικονομική κατηγορία και τάξη.
Στόχος του αναλυτικού προγράμματος πρέπει να είναι η γενική πνευματική καλλιέργεια των μαθητών και η επαφή με τη ζωή και τη σύγχρονη πραγματικότητα. Συχνά και κατά κόρον έχει τονιστεί ότι το σχολείο δεν έχει σκοπό να υπερφορτώσει τη μνήμη των μαθητών με διάσπαρτες γνώσεις, αλλά να ασκήσει τις ικανότητες των νέων ανθρώπων, όλες τις ικανότητες, σωματικές και πνευματικές και να δώσει τη δυνατότητα στο νέο άτομο να συνδέσει αυτά που πήρε από το σχολείο με τη ζωή και την πράξη. Έτσι θα βοηθήσει το κάθε άτομο να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο.
Με βάση αυτό το αναλυτικό πρόγραμμα, θα ακολουθήσει και ο σχεδιασμός και η έκδοση των σχολικών βιβλίων. Η έκδοση όμως των σχολικών βιβλίων είναι μια χρονοβόρα διαδικασία και γι’ αυτό απαιτείται χρονικό διάστημα τουλάχιστον ενός έτους μεταξύ της ανακοίνωσης και του αναλυτικού προγράμματος της έναρξης εφαρμογής του. Άρα δεν είναι δυνατό, με βάση τα σημερινά δεδομένα, να αρχίσει και η εφαρμογή του νέου αυτού συστήματος νωρίτερα από το σχολικό έτος 1992-1993.
Εφόσον είναι δεδομένη η χρονοβόρα διαδικασία της έκδοσης των βιβλίων, είναι λογικό το αναλυτικό πρόγραμμα να έχει μια διάρκεια, που δεν μπορεί να είναι μικρότερη των πέντε ετών. Βέβαια είναι δυνατό κατά τη διάρκεια της ζωής ενός συγκεκριμένου αναλυτικού προγράμματος να γίνονται κάποτε ορισμένες μικροαλλαγές και μικρορυθμίσεις, εφόσον κάποιες εξελίξεις τις καθιστούν απαραίτητες.
2. Το θέμα της επιλογής
Στο υπό μελέτη νέο σύστημα έκδοσης σχολικών βιβλίων είναι επόμενο να υπάρχουν πολλές προτάσεις για το ίδιο αντικείμενο. Πολλοί δηλαδή εκδότες ή μεμονωμένοι συγγραφείς θα προτείνουν τα βιβλία για τη διδασκαλία του ίδιου μαθήματος, Έτσι θα υπάρχει ένας πλουραλισμός. Πολλά βιβλία για το ίδιο θέμα. Το ένα ίσως πιο καλό από το άλλο. Δεν είναι όμως απαραίτητο τα πράγματα να είναι έτσι. Η σχέση δεν είναι πάντοτε κάθετη, το ένα ανώτερο, το άλλο κατώτερο. Μπορεί να υπάρχει και η οριζόντια σχέση, το ένα δηλαδή βιβλίο διαφορετικό από το άλλο. Το ένα βιβλίο θα ταιριάζει περισσότερο σε κάποια γεωγραφική περιοχή, το άλλο σε μια άλλη.
Ποιος θα επιλέγει βιβλίο για κάθε σχολείο;
Θα υπάρχουν καταρχήν μια ή περισσότερες κεντρικές επιτροπές που θα εγκρίνουν βιβλία και από τα εγκρινόμενα αυτά βιβλία το κάθε σχολείο θα κάνει τη δική του επιλογή; Ή θα παρακάμψουμε τις κεντρικές επιτροπές και θα οδηγηθούμε κατευθείαν στην επιλογή των βιβλίων από τα κατά τόπους σχολεία;
Στην τελευταία περίπτωση δηλαδή, πολλοί εκδότες θα εκδίδουν με δική τους πρωτοβουλία, με βάση το υπάρχον αναλυτικό πρόγραμμα, σχολικά βιβλία, χωρίς να απαιτείται έγκριση από κάποια κρατική επιτροπή, και κάθε σχολείο θα κάνει τη δική του επιλογή,
Πρέπει να σημειώσουμε ότι το τελευταίο αυτό διάστημα ακολουθείται στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης.
Βεβαίως εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα. Για το πρώτο σύστημα υπάρχει η επιφύλαξη του ιδιωτικού τομέα, που φοβάται τις διαστρεβλώσεις και τις παρενέργειες της λειτουργίας του δημόσιου τομέα. Τη γραφειοκρατία, την τυπολατρία, τη μεροληψία. Από την άλλη μεριά, για τη δεύτερη πρόταση ίσως υπάρχει η φοβία της διοίκησης να βλέπει τα πράγματα να εξελίσσονται χωρίς έλεγχο.
Προσωπική μου άποψη είναι ότι ο τελικός στόχος πρέπει να είναι η εφαρμογή του δεύτερου συστήματος, χωρίς δηλαδή την προϋπόθεση της έγκρισης βιβλίων από κρατικές επιτροπές. Αυτό σημαίνει ότι το βάρος της επιλογής θα πέσει στους ώμους των εκπαιδευτικών.
Δεν ξέρω, όμως, αν η κοινωνία μας είναι ώριμη τη στιγμή αυτή για μια τέτοια λύση.
Εν πάση περιπτώσει, και αν ακόμα υιοθετηθεί το σύστημα των κρατικών κεντρικών επιτροπών έγκρισης, έχει σημασία η σύνθεση και ο τρόπος λειτουργίας αυτών των επιτροπών . Όσο ευρύτερη είναι η συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων , τόσο περισσότερο μπορεί να εξασφαλιστεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, χωρίς τις διαστρεβλώσεις για τις οποίες παραπάνω μιλήσαμε.
3. Χρόνος επιλογής των σχολικών βιβλίων
Η επιλογή από κατά τόπους σχολικά βιβλία του επόμενου σχολικού έτους, έτσι ώστε να είναι δυνατό να τυπώνονται χωρίς τα βιβλία και να φτάνουν και έγκαιρα στα σχολεία.
4. Προδιαγραφές
Ίσως τουλάχιστον στην αρχή, πρέπει να υπάρχουν κάποιοι γενικοί κανόνες και κάποιες γενικές προδιαγραφές για κάθε βιβλίο. Πιθανόν ίσως χρειαστεί να οριστεί ένας μέγιστος και ένας ελάχιστος αριθμός σελίδων ή λέξεων κατά τμήμα διδασκόμενης ύλης.
Γνώμη μου είναι ότι πρέπει να προταθούν διαφορετικά βιβλία ανάλογα με τις ανάγκες διαφόρων κατηγοριών μαθητών, οι διαφορετικές ανάγκες που δημιουργούν οι διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, το πολιτιστικό επίπεδο κλπ., όλα αυτά πρέπει να ληφθούν υπόψη. Και εφόσον κατ’ ανάγκη θα δημιουργηθεί ένα σύστημα με πολλά βιβλία, νομίζω ότι είναι σπατάλη χρήματος να υπάρχουν βιβλία που είναι εντελώς ή σχεδόν όμοια μεταξύ τους. Τότε ποιος ο λόγος να οδηγηθούμε στην ιδιωτική πρωτοβουλία και στην αναζήτηση πολλών βιβλίων;
5. Η έκταση της ιδιωτικοποίησης
Παρά την έκδοση σχολικών βιβλίων από τον ιδιωτικό τομέα, θα υπάρξουν και κάποια βιβλία που θα είναι κοινά για τους μαθητές όλης της επικράτειας και θα εκδίδονται από τον ΟΕΔΒ; Έχει γραφτεί ότι τα αναγνωστικά, τα κείμενα λογοτεχνίας και κάποια άλλα βιβλία πρέπει να είναι κοινά.
6. Η διανομή των σχολικών βιβλίων
Φαντάζομαι ότι το Φεβρουάριο κάθε έτους το σχολείο θα επιλέγει τα βιβλία για το επόμενο σχολικό έτος. Θα παραγγείλει τα βιβλία στα βιβλιοπωλεία της περιοχής του.
Πρώτο πρόβλημα: Σε ποιο βιβλιοπωλείο θα παραγγείλει τα βιβλία κάθε σχολείο τα βιβλία; Θα ισχύει ένα εντελώς ελεύθερο σύστημα, όπου κάθε βιβλιοπωλείο θα προσπαθεί ανταγωνιστικά να αποκτά πελάτες/σχολεία ή θα χρησιμοποιηθεί ένα σύστημα σχεδιασμένης διανομής, είτε μέσω συνδικαλιστικών φορέων είτε μέσω συνεταιριστικών οργανώσεων, έτσι ώστε η διανομή να εξασφαλίζεται και η εργασία να κατανέμετε με έναν τρόπο ισόρροπο μεταξύ των βιβλιοπωλείων και να αποφεύγεται, το βασικότερο, η περίπτωση του άχρηστου στοκ; Γιατί πράγματι άχρηστο θα δημιουργηθεί, αν κάθε βιβλιοπωλείο επιδιώκει να κερδίζει την αγορά ολόκληρη, οπότε θα πρέπει σε κάθε πόλη, αν υπάρχουν π.χ δέκα βιβλιοπωλεία, και τα δέκα να παραγγείλουν από τον εκδότη αριθμό βιβλίων ίσο με τον αριθμό των μαθητών, πράγματα που σημαίνει ότι ο εκδότης θα πρέπει να αποστείλει σε κάθε περιοχή δεκαπλάσια ποσότητα από όση θα χρειαστεί.
Ένα σύστημα πιο ελεύθερο ίσως θα έδινε σε κάθε μαθητή το δικαίωμα να επιλέγει το βιβλιοπωλείο του. Προσωπικά είμαι υπέρ ενός συστήματος σχεδιασμένης διανομής.
Αυτό πάντως που προέχει είναι τα βιβλία να διανέμονται στο χώρο του βιβλιοπωλείου και όχι στο σχολείο. Έτσι ο μαθητής θα ξαναμπεί στο βιβλιοπωλείο και σιγά σιγά θα γνωριστεί όχι μόνο με τα σχολικά κείμενα, αλλά και με τα υπόλοιπα βιβλία που υπάρχουν στα ράφια του βιβλιοπώλη. Ο βιβλιοπώλης πάλι είναι υποχρεωμένος έγκαιρα να προμηθεύεται τα βιβλία από τον εκδότη. Ο εκδότης θα πρέπει να έχει ενημερωθεί παράλληλα από το Φεβρουάριο του προηγούμενου έτους για τα βιβλία δικής του έκδοσης που θα έχουν επιλεγεί.
Χρηματοοικονομικά θέματα
Πρώτον πρέπει να ξεκαθαριστεί ένα πράγμα, ότι το κόστος παραγωγής των βιβλίων τώρα θα είναι μεγαλύτερο. Οι λόγοι είναι οι εξής: α. Οι εκδότες θα πληρώνουν σημαντικά πνευματικά δικαιώματα έναντι των ελαχίστων που πληρώνει ο ΟΕΔΒ. β. Οι εκδότες, επιδιώκοντας, λόγω του ανταγωνισμού, να παρουσιάσουν βιβλία καλύτερης ποιότητας, θα αυξήσουν κατ’ ανάγκην το κόστος παραγωγής. γ. Τα ήδη αυξημένα αυτά έξοδα παραγωγής θα είναι υποχρεωμένοι οι εκδότες να τα αποσβέσουν σε έναν αριθμό αντιτύπων μικρότερο από ό,τι ο ΟΕΔΒ. Εφόσον θα υπάρχου περισσότερα βιβλία για το ίδιο αντικείμενο, το βιβλίο του κάθε εκδότη κερδίζει ένα μέρος του αριθμού των μαθητών, άρα θα έχουμε απόσβεση σε μικρότερο αριθμό αντιτύπων. Αυτός ο αριθμός επίσης θα είναι κατά πολύ μικρότερος, εάν, όπως παρακάτω θα αναλύσουμε, υιοθετηθεί το σύστημα του βιβλίου των πολλών χρήσεων. δ. Στο κόστος του βιβλίου θα πρέπει να συμπεριληφθούν και έξοδα που δεν έκανε μέχρι τώρα ο ΟΕΔΒ, όπως έξοδα επιχειρησιακής έρευνας, προβολής, προώθησης, διαφήμισης, κάλυψης φθορών, έξοδα που προέρχονται από εμπορικούς κινδύνους, από βιβλία που θα μείνουν απούλητα, από επισφαλείς απαιτήσεις και ακόμα έξοδα που προέρχονται από μεγάλο αριθμό αντιτύπων που θα διανέμονται δωρεάν. ε. Στο κόστος του βιβλίου τελικά θα πρέπει να υπολογιστεί και το κέρδος του εκδότη και του βιβλιοπώλη.
Υπάρχει όμως ένα ερώτημα που αιωρείται: γιατί η μετάβαση από το δημόσιο στην ιδιωτική πρωτοβουλία; Αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Δε νομίζω ότι μπορούμε εδώ σήμερα να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Δύο σημεία όμως πρέπει να θίξουμε. Πρώτον ότι, όσον αφορά το θέμα μας, η στροφή στην ιδιωτική πρωτοβουλία στη χώρα μας ίσως ως ένα βαθμό να υπαγορεύεται και από τις υποχρεώσεις που γεννώνται από την ολοκλήρωση της ένταξής μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Δεύτερον, πρέπει να δεχτούμε ότι κάθε σύστημα έχει τις αδυναμίες του και τα πλεονεκτήματά του. Η εφαρμογή των συστημάτων στην πράξη κρίνει ότι απέδωσε, τι αποδίδει ή τι θα αποδίδει το καθένα. Αυτό όμως που προέχει σήμερα είναι να συζητήσουμε σχετικά με τη νέα αυτή πρόταση, να εντοπίσουμε όλα τα προβλήματα που δημιουργούνται με την εφαρμογή του νέου συστήματος και να διερευνήσουμε όλες τις δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας με την αλλαγή αυτή.
Και μπαίνοντας στο θέμα μας νομίζω ότι είναι απαραίτητο στην αρχή να μιλήσουμε για κάποιες γενικές αρχές που πρέπει να διέπουν τη λειτουργία του νέου συστήματος. Οι παράμετροι του συστήματος έκδοσης και διάθεσης των σχολικών βιβλίων από τους εκδότες είναι η παιδεία, για την οποία το σχολικό βιβλίο αποτελεί ένα μέσο, ο οικονομικός παράγοντας, που αποτελεί την προϋπόθεση για τη δημιουργία του σχολικού βιβλίου, το κοινωνικό σύνολο, του οποίου η συμμετοχή κρίνεται απαραίτητη για τη διαμόρφωση του συστήματος, οι φορείς του βιβλίου ( εκδότες – βιβλιοπώλες), που με τις οργανωτικές τους δομές θα εξασφαλίσουν τη λειτουργία του συστήματος ως κύριος μοχλός του, και τέλος η πολιτεία, της οποίας ο ρόλος θα είναι καθοριστικός, αφού αυτή θα πάρει τις τελικές αποφάσεις. Έτσι, μιλώντας γι’ αυτές τις παραμέτρους μπορούμε να ορίσουμε κάποιες γενικές αρχές:
1. Σχετικά με την παιδεία, στόχος του νέου συστήματος πρέπει να είναι πρώτα πρώτα η καλύτερη εξυπηρέτηση της εκπαίδευσης. Αυτή η αλλαγή θα έχει κάποιο νόημα, αν ξεκινάμε με την ελπίδα ότι θα έχουμε καλύτερα βιβλία μέσω του ανταγωνισμού μεταξύ των εκδοτών, που θα προσφέρουν πολλές εναλλακτικές λύσεις, πολλά βιβλία για το ίδιο αντικείμενο.
2. Μιλώντας για τον οικονομικό παράγοντα, είναι σημαντικό να δεχτούμε ότι το νέο σύστημα πρέπει να επιτυγχάνει τους στόχους του με τον οικονομικότερο δυνατό τρόπο. Θα έλεγα ότι δεν επιτρέπεται τόσο το κοινωνικό σύνολο γενικά, όσο και ο κρατικός προϋπολογισμός ειδικότερα, να επιβαρύνεται σήμερα. Αυτό σημαίνει ότι η παραγωγή και διάθεση σχολικών βιβλίων θα πρέπει να κοστίζει όσο σήμερα στον κρατικό οργανισμό ΟΕΔΒ, και ακόμα ότι οι μαθητές που σήμερα παίρνουν τα βιβλία δωρεάν.
3. Το κοινωνικό σύνολο, στο βαθμό που άμεσα ή έμμεσα ενδιαφέρεται για το θέμα της παιδείας, πρέπει να λάβει μέρος στο σχεδιασμό αυτού του συστήματος και πρέπει να έχει παρακολουθεί τη λειτουργία του. Για την παιδεία δεν ενδιαφέρονται μόνο κάποιοι επιτελείς σε ορισμένα υπουργεία. Ενδιαφέρονται πριν από όλα οι ίδιοι οι μαθητές, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, οι συγγραφείς, οι ειδικοί επιστήμονες αλλά και κάθε πολίτης.
4. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο θέμα των φορέων του βιβλίου, εννοώ τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες. Οι οργανωτικές δομές σ΄αυτό το χώρο είναι αυτές που θα εξασφαλίσουν τη λειτουργία του νέου αυτού συστήματος. Μέσω αυτών κυρίως θα υλοποιηθούν οι όποιες αποφάσεις. Άρα ο ρόλος τους είναι σημαντικός. Η ενημέρωση τους, η συμμετοχή τους, σε κάθε στάδιο είναι αυτονόητη. Αλλά εδώ πρέπει να πούμε και τούτο. Το βιβλίο έχει παραμεληθεί στον τόπο μας. Αποτέλεσμα αυτού είναι να παρακμάζει και το βιβλιοπωλείο. Τώρα όμως το βιβλιοπωλείο καλείται να παίξει κάποιο ρόλο. Είναι απαραίτητο λοιπόν το νέο σύστημα να προϋποθέτει την αναζωογόνηση του βιβλιοπωλείου.Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία βιβλιοφιλίας και τη στροφή των νέων στο διάβασμα. Κάτι που μας γυρνάει στον πρώτο στόχο, δηλαδή στην καλύτερη παιδεία. Έτσι έχουμε μια αναστροφή μεταξύ των παραμέτρων του συστήματος.
5. Και τελειώνουμε τις γενικές αυτές σκέψεις με το ρόλο της πολιτείας, που θα πάρει τις τελικές αποφάσεις. Νομίζω ότι το πρώτο χρέος της πολιτείας είναι να σπεύσει βραδέως. Χρειάζεται δηλαδή πολλή και συστηματική δουλειά, αλλά όχι βιασύνη, όχι σπασμωδικές ενέργειες.
Έτσι η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίσει ισότητα ευκαιριών τόσο σ’αυτούς για τους οποίους επιχειρείται η αλλαγή, εννοώ τα παιδιά, τους μαθητές, όσο και σ’αυτούς που θα λάβουν μέρος στην κάθε διαδικασία, εννοώ τους συγγραφείς τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες. Αυτή η ισότητα όμως απαιτεί διαφάνεια, συνεχή πληροφόρηση, ανοιχτές διαδικασίες, δημοκρατική και αποκεντρωτική λειτουργία του συστήματος, διαρκή έλεγχο.
Και αφού μιλήσαμε για τις γενικές αρχές, πρέπει τώρα να προχωρήσουμε στην εξέταση μερικών βασικών ζητημάτων-προβλημάτων του νέου συστήματος.
1. Το αναλυτικό πρόγραμμα
Η έκδοση των βιβλίων βασίζεται σε ένα αναλυτικό πρόγραμμα. Ένα τέτοιο πρόγραμμα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας, τις πραγματικές ανάγκες και δυνατότητες των μαθητών και των σχολείων. Ακόμα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τις ατομικές διαφορές των μαθητών, τα προβλήματα και τις ατομικές κατά γεωγραφική και πολιτιστική ή οικονομική κατηγορία και τάξη.
Στόχος του αναλυτικού προγράμματος πρέπει να είναι η γενική πνευματική καλλιέργεια των μαθητών και η επαφή με τη ζωή και τη σύγχρονη πραγματικότητα. Συχνά και κατά κόρον έχει τονιστεί ότι το σχολείο δεν έχει σκοπό να υπερφορτώσει τη μνήμη των μαθητών με διάσπαρτες γνώσεις, αλλά να ασκήσει τις ικανότητες των νέων ανθρώπων, όλες τις ικανότητες, σωματικές και πνευματικές και να δώσει τη δυνατότητα στο νέο άτομο να συνδέσει αυτά που πήρε από το σχολείο με τη ζωή και την πράξη. Έτσι θα βοηθήσει το κάθε άτομο να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο.
Με βάση αυτό το αναλυτικό πρόγραμμα, θα ακολουθήσει και ο σχεδιασμός και η έκδοση των σχολικών βιβλίων. Η έκδοση όμως των σχολικών βιβλίων είναι μια χρονοβόρα διαδικασία και γι’ αυτό απαιτείται χρονικό διάστημα τουλάχιστον ενός έτους μεταξύ της ανακοίνωσης και του αναλυτικού προγράμματος της έναρξης εφαρμογής του. Άρα δεν είναι δυνατό, με βάση τα σημερινά δεδομένα, να αρχίσει και η εφαρμογή του νέου αυτού συστήματος νωρίτερα από το σχολικό έτος 1992-1993.
Εφόσον είναι δεδομένη η χρονοβόρα διαδικασία της έκδοσης των βιβλίων, είναι λογικό το αναλυτικό πρόγραμμα να έχει μια διάρκεια, που δεν μπορεί να είναι μικρότερη των πέντε ετών. Βέβαια είναι δυνατό κατά τη διάρκεια της ζωής ενός συγκεκριμένου αναλυτικού προγράμματος να γίνονται κάποτε ορισμένες μικροαλλαγές και μικρορυθμίσεις, εφόσον κάποιες εξελίξεις τις καθιστούν απαραίτητες.
2. Το θέμα της επιλογής
Στο υπό μελέτη νέο σύστημα έκδοσης σχολικών βιβλίων είναι επόμενο να υπάρχουν πολλές προτάσεις για το ίδιο αντικείμενο. Πολλοί δηλαδή εκδότες ή μεμονωμένοι συγγραφείς θα προτείνουν τα βιβλία για τη διδασκαλία του ίδιου μαθήματος, Έτσι θα υπάρχει ένας πλουραλισμός. Πολλά βιβλία για το ίδιο θέμα. Το ένα ίσως πιο καλό από το άλλο. Δεν είναι όμως απαραίτητο τα πράγματα να είναι έτσι. Η σχέση δεν είναι πάντοτε κάθετη, το ένα ανώτερο, το άλλο κατώτερο. Μπορεί να υπάρχει και η οριζόντια σχέση, το ένα δηλαδή βιβλίο διαφορετικό από το άλλο. Το ένα βιβλίο θα ταιριάζει περισσότερο σε κάποια γεωγραφική περιοχή, το άλλο σε μια άλλη.
Ποιος θα επιλέγει βιβλίο για κάθε σχολείο;
Θα υπάρχουν καταρχήν μια ή περισσότερες κεντρικές επιτροπές που θα εγκρίνουν βιβλία και από τα εγκρινόμενα αυτά βιβλία το κάθε σχολείο θα κάνει τη δική του επιλογή; Ή θα παρακάμψουμε τις κεντρικές επιτροπές και θα οδηγηθούμε κατευθείαν στην επιλογή των βιβλίων από τα κατά τόπους σχολεία;
Στην τελευταία περίπτωση δηλαδή, πολλοί εκδότες θα εκδίδουν με δική τους πρωτοβουλία, με βάση το υπάρχον αναλυτικό πρόγραμμα, σχολικά βιβλία, χωρίς να απαιτείται έγκριση από κάποια κρατική επιτροπή, και κάθε σχολείο θα κάνει τη δική του επιλογή,
Πρέπει να σημειώσουμε ότι το τελευταίο αυτό διάστημα ακολουθείται στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης.
Βεβαίως εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα. Για το πρώτο σύστημα υπάρχει η επιφύλαξη του ιδιωτικού τομέα, που φοβάται τις διαστρεβλώσεις και τις παρενέργειες της λειτουργίας του δημόσιου τομέα. Τη γραφειοκρατία, την τυπολατρία, τη μεροληψία. Από την άλλη μεριά, για τη δεύτερη πρόταση ίσως υπάρχει η φοβία της διοίκησης να βλέπει τα πράγματα να εξελίσσονται χωρίς έλεγχο.
Προσωπική μου άποψη είναι ότι ο τελικός στόχος πρέπει να είναι η εφαρμογή του δεύτερου συστήματος, χωρίς δηλαδή την προϋπόθεση της έγκρισης βιβλίων από κρατικές επιτροπές. Αυτό σημαίνει ότι το βάρος της επιλογής θα πέσει στους ώμους των εκπαιδευτικών.
Δεν ξέρω, όμως, αν η κοινωνία μας είναι ώριμη τη στιγμή αυτή για μια τέτοια λύση.
Εν πάση περιπτώσει, και αν ακόμα υιοθετηθεί το σύστημα των κρατικών κεντρικών επιτροπών έγκρισης, έχει σημασία η σύνθεση και ο τρόπος λειτουργίας αυτών των επιτροπών . Όσο ευρύτερη είναι η συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων , τόσο περισσότερο μπορεί να εξασφαλιστεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, χωρίς τις διαστρεβλώσεις για τις οποίες παραπάνω μιλήσαμε.
3. Χρόνος επιλογής των σχολικών βιβλίων
Η επιλογή από κατά τόπους σχολικά βιβλία του επόμενου σχολικού έτους, έτσι ώστε να είναι δυνατό να τυπώνονται χωρίς τα βιβλία και να φτάνουν και έγκαιρα στα σχολεία.
4. Προδιαγραφές
Ίσως τουλάχιστον στην αρχή, πρέπει να υπάρχουν κάποιοι γενικοί κανόνες και κάποιες γενικές προδιαγραφές για κάθε βιβλίο. Πιθανόν ίσως χρειαστεί να οριστεί ένας μέγιστος και ένας ελάχιστος αριθμός σελίδων ή λέξεων κατά τμήμα διδασκόμενης ύλης.
Γνώμη μου είναι ότι πρέπει να προταθούν διαφορετικά βιβλία ανάλογα με τις ανάγκες διαφόρων κατηγοριών μαθητών, οι διαφορετικές ανάγκες που δημιουργούν οι διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, το πολιτιστικό επίπεδο κλπ., όλα αυτά πρέπει να ληφθούν υπόψη. Και εφόσον κατ’ ανάγκη θα δημιουργηθεί ένα σύστημα με πολλά βιβλία, νομίζω ότι είναι σπατάλη χρήματος να υπάρχουν βιβλία που είναι εντελώς ή σχεδόν όμοια μεταξύ τους. Τότε ποιος ο λόγος να οδηγηθούμε στην ιδιωτική πρωτοβουλία και στην αναζήτηση πολλών βιβλίων;
5. Η έκταση της ιδιωτικοποίησης
Παρά την έκδοση σχολικών βιβλίων από τον ιδιωτικό τομέα, θα υπάρξουν και κάποια βιβλία που θα είναι κοινά για τους μαθητές όλης της επικράτειας και θα εκδίδονται από τον ΟΕΔΒ; Έχει γραφτεί ότι τα αναγνωστικά, τα κείμενα λογοτεχνίας και κάποια άλλα βιβλία πρέπει να είναι κοινά.
6. Η διανομή των σχολικών βιβλίων
Φαντάζομαι ότι το Φεβρουάριο κάθε έτους το σχολείο θα επιλέγει τα βιβλία για το επόμενο σχολικό έτος. Θα παραγγείλει τα βιβλία στα βιβλιοπωλεία της περιοχής του.
Πρώτο πρόβλημα: Σε ποιο βιβλιοπωλείο θα παραγγείλει τα βιβλία κάθε σχολείο τα βιβλία; Θα ισχύει ένα εντελώς ελεύθερο σύστημα, όπου κάθε βιβλιοπωλείο θα προσπαθεί ανταγωνιστικά να αποκτά πελάτες/σχολεία ή θα χρησιμοποιηθεί ένα σύστημα σχεδιασμένης διανομής, είτε μέσω συνδικαλιστικών φορέων είτε μέσω συνεταιριστικών οργανώσεων, έτσι ώστε η διανομή να εξασφαλίζεται και η εργασία να κατανέμετε με έναν τρόπο ισόρροπο μεταξύ των βιβλιοπωλείων και να αποφεύγεται, το βασικότερο, η περίπτωση του άχρηστου στοκ; Γιατί πράγματι άχρηστο θα δημιουργηθεί, αν κάθε βιβλιοπωλείο επιδιώκει να κερδίζει την αγορά ολόκληρη, οπότε θα πρέπει σε κάθε πόλη, αν υπάρχουν π.χ δέκα βιβλιοπωλεία, και τα δέκα να παραγγείλουν από τον εκδότη αριθμό βιβλίων ίσο με τον αριθμό των μαθητών, πράγματα που σημαίνει ότι ο εκδότης θα πρέπει να αποστείλει σε κάθε περιοχή δεκαπλάσια ποσότητα από όση θα χρειαστεί.
Ένα σύστημα πιο ελεύθερο ίσως θα έδινε σε κάθε μαθητή το δικαίωμα να επιλέγει το βιβλιοπωλείο του. Προσωπικά είμαι υπέρ ενός συστήματος σχεδιασμένης διανομής.
Αυτό πάντως που προέχει είναι τα βιβλία να διανέμονται στο χώρο του βιβλιοπωλείου και όχι στο σχολείο. Έτσι ο μαθητής θα ξαναμπεί στο βιβλιοπωλείο και σιγά σιγά θα γνωριστεί όχι μόνο με τα σχολικά κείμενα, αλλά και με τα υπόλοιπα βιβλία που υπάρχουν στα ράφια του βιβλιοπώλη. Ο βιβλιοπώλης πάλι είναι υποχρεωμένος έγκαιρα να προμηθεύεται τα βιβλία από τον εκδότη. Ο εκδότης θα πρέπει να έχει ενημερωθεί παράλληλα από το Φεβρουάριο του προηγούμενου έτους για τα βιβλία δικής του έκδοσης που θα έχουν επιλεγεί.
Χρηματοοικονομικά θέματα
Πρώτον πρέπει να ξεκαθαριστεί ένα πράγμα, ότι το κόστος παραγωγής των βιβλίων τώρα θα είναι μεγαλύτερο. Οι λόγοι είναι οι εξής: α. Οι εκδότες θα πληρώνουν σημαντικά πνευματικά δικαιώματα έναντι των ελαχίστων που πληρώνει ο ΟΕΔΒ. β. Οι εκδότες, επιδιώκοντας, λόγω του ανταγωνισμού, να παρουσιάσουν βιβλία καλύτερης ποιότητας, θα αυξήσουν κατ’ ανάγκην το κόστος παραγωγής. γ. Τα ήδη αυξημένα αυτά έξοδα παραγωγής θα είναι υποχρεωμένοι οι εκδότες να τα αποσβέσουν σε έναν αριθμό αντιτύπων μικρότερο από ό,τι ο ΟΕΔΒ. Εφόσον θα υπάρχου περισσότερα βιβλία για το ίδιο αντικείμενο, το βιβλίο του κάθε εκδότη κερδίζει ένα μέρος του αριθμού των μαθητών, άρα θα έχουμε απόσβεση σε μικρότερο αριθμό αντιτύπων. Αυτός ο αριθμός επίσης θα είναι κατά πολύ μικρότερος, εάν, όπως παρακάτω θα αναλύσουμε, υιοθετηθεί το σύστημα του βιβλίου των πολλών χρήσεων. δ. Στο κόστος του βιβλίου θα πρέπει να συμπεριληφθούν και έξοδα που δεν έκανε μέχρι τώρα ο ΟΕΔΒ, όπως έξοδα επιχειρησιακής έρευνας, προβολής, προώθησης, διαφήμισης, κάλυψης φθορών, έξοδα που προέρχονται από εμπορικούς κινδύνους, από βιβλία που θα μείνουν απούλητα, από επισφαλείς απαιτήσεις και ακόμα έξοδα που προέρχονται από μεγάλο αριθμό αντιτύπων που θα διανέμονται δωρεάν. ε. Στο κόστος του βιβλίου τελικά θα πρέπει να υπολογιστεί και το κέρδος του εκδότη και του βιβλιοπώλη.
Δεύτερον: Η διανομή των βιβλίων γίνεται δωρεάν στους μαθητές των δημόσιων σχολείων. Αυτό ισχύει σε κάθε χώρα της Ευρώπης, τουλάχιστον για τους μαθητές του δημοτικού και του γυμνασίου. Οι μαθητές τω ιδιωτικών σχολείων βέβαια θα αγοράζουν τα βιβλία.
Δεδομένου ότι με το νέο σύστημα, όπως παραπάνω καταδείξαμε, θα έχουμε αυξημένα έξοδα παραγωγής και δεδομένου ότι στόχος είναι να μην αυξηθεί η οικονομική επιβάρυνση τόσο στον κρατικό προϋπολογισμό, όσο και γενικότερα στο κοινωνικό σύνολο, κρίνουμε ότι είναι απαραίτητα τα εξής μέτρα: 1) Οπωσδήποτε να υπάρξει, όπως παραπάνω προτείναμε, ένα σχεδιασμένο σύστημα διανομής, που θα μειώνει τη πιθανότητα ανεκμετάλλευτου στοκ, το οποίο τελικά κάποιος θα πρέπει να χρεωθεί (και αυτός θα είναι το κοινωνικό σύνολο). 2) Ίσως θα πρέπει να υπάρξουν κάποιες προδιαγραφές, τέτοιες ώστε πάλι να αποφευχθούν ορισμένες σπατάλες ή υπερβολές. 3) Πιστεύουμε ότι πρέπει να εφαρμοστεί το σύστημα των βιβλίων πολλών χρήσεων. Δηλαδή θα υπάρχουν βέβαια μερικά βιβλία, όπως η γραμματική, τα αναγνωστικά, τα βιβλία ασκήσεων και τα βιβλιοτετράδια, που είναι αναλώσιμα, τα οποία θα είναι μιας χρήσεως, τα υπόλοιπα βιβλία όμως πρέπει να είναι πολλών χρήσεων, πράγμα που σημαίνει ότι τα βιβλία δίνονται στο μαθητή δωρεάν, αλλά ο μαθητής είναι υποχρεωμένος στο τέλος του έτους να τα επιστρέψει, και μάλιστα σε καλή κατάσταση, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν το επόμενο έτος από άλλους μαθητές.
Γνωρίζω ότι υπάρχει μια ένσταση σχετικά με το τελευταίο μέτρο, ότι έτσι καταργείται η δωρεάν παιδεία. Θα έλεγα ότι έτσι καταργείται η δωρεάν σπατάλη του καψίματος των βιβλίων την τελευταία μέρα του σχολικού έτους. Και αν υπάρξει και η ένσταση ότι ο μαθητής μπορεί κάποτε να χρειαστεί ένα βιβλίο μιας άλλης τάξης, η απάντησή μας είναι ότι μέσα στο όλο σύστημα καιρός πια είναι να δημιουργήσουμε κατά σχολεία βιβλιοθήκες, όπου θα υπάρχουν και ορισμένα αντίτυπα όλων των τίτλων των διδασκόμενων βιβλίων, ώστε κάθε μαθητής, εάν χρειαστεί, να μπορεί να δανείζεται κάποια βιβλία μιας άλλης τάξης. Ας σημειωθεί ότι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης εφαρμόζεται το σύστημα των πολλών χρήσεων. Σε ορισμένες χώρες τα σχολεία αγοράζουν βιβλία κάθε τέσσερα χρόνια. Υπάρχουν όμως και σχολεία με λίγους οικονομικούς πόρους, που χρησιμοποιούν τα ίδια βιβλία επί δέκα και περισσότερα χρόνια.
Πολλά είναι τα σημεία που θα μπορούσε κανείς να αναπτύξει. Ο χρόνος όμως μας υποχρεώνει να σταματήσουμε εδώ. Ο σκοπός αυτής της σύντομης εισήγησης ήταν να θίξει όσο το δυνατόν περισσότερα προβλήματα και να δώσει την ευκαιρία να ανταλλαγούν διάφορες απόψεις.
Τελειώνοντας θέλω να τονίσω ότι όλοι μας, όσοι έχουμε κάποιο ρόλο να παίξουμε στο χώρο αυτό, έχουμε υποχρέωση να συνεργαστούμε αρμονικά και συστηματικά για να δώσουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε στους Έλληνες μαθητές.
Ευχαριστώ που με ακούσατε.
.JPG)
