Αλλαγές στα σχολικά βιβλία και οι προοπτικές της εκπαίδευσης στη χώρα μας

(Ιούλιος 2006 )

Σας ενημερώνουμε για τα νέα σχολικά βιβλία που θα κυκλοφορήσουν για το Δημοτικό και για το Γυμνάσιο από το Σεπτέμβριο του 2006. Τα χαρακτηριστικά αυτών των βιβλίων είναι τα εξής:

1) Τα βιβλία κυρίως του Δημοτικού στηρίζονται στην αρχή της μαθητοκεντρικής διδασκαλίας. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής είναι το κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, είναι αυτός που πρέπει ουσιαστικά να αυτενεργήσει κατά τη διάρκεια του μαθήματος, η όλη του παρουσία είναι σεβαστή, όπως επίσης οι ικανότητές του, οι αδυναμίες του και ο ιδιαίτερος τρόπος που κάθε παιδί προσεγγίζει τη γνώση. Αυτή η αρχή φαίνεται καλύτερα στα βιβλία των μαθηματικών του Δημοτικού, όπου δεν υπάρχουν έτοιμοι κανόνες, αλλά ερωτήματα για διάφορα θέματα και προβλήματα που πρέπει να λύσει ο μαθητής. Από τη λύση αυτών των προβλημάτων, κάτι που βέβαια γίνεται με τη συμπαράσταση του δασκάλου, οδηγείται ο μαθητής σε ορισμένα συμπεράσματα και έτσι συνειδητοποιεί ορισμένους κανόνες. Στο πλαίσιο αυτής της διδασκαλίας ο μαθητής αφήνεται ελεύθερος να σκεφθεί. Ενδεχομένως να κάνει και λάθη, αλλά δεν επιπλήττεται γι’αυτό. Μπορεί επίσης από διαφορετικούς δρόμους κάθε παιδί να φτάσει στο ορθό αποτέλεσμα.

2) Μια άλλη αρχή που ακολουθείται είναι η διαθεματικότητα ή διεπιστημονικότητα. Αυτή είναι μια πραγματικά σωστή μέθοδος προσέγγισης της γνώσης. Είναι όμως κάτι που απαιτεί προϋπάρχουσα κουλτούρα. Η αρχή αυτή στηρίζεται στην άποψη ότι η γνώση αποκτάται σφαιρικά, ότι αφού ο κόσμος είναι ενιαίος, έτσι και η γνώση πρέπει να είναι ενιαία. Δηλαδή, όλα τα μαθήματα έχουν σχέση μεταξύ τους και όλες οι επιμέρους γνώσεις πρέπει να χρησιμοποιούνται μαζί για να καταλάβει ο άνθρωπος τον κόσμο και να λύσει τα διάφορα προβλήματα που συναντά στη ζωή και στην επιστήμη.Η άποψη αυτή της διαθεματικής ή διεπιστημονικής προσέγγισης της γνώσης εφαρμόστηκε με επιτυχία τα τελευταία χρόνια στην Αγγλία, ιδιαίτερα στο Δημοτικό. Κατά τη μέθοδο αυτή, στο αγγλικό σχολείο ο δάσκαλος διέρχεται όλα τα θέματα που πρέπει να διδαχθούν τα παιδιά μέσα από ορισμένα projects όπου οι μαθητές εκ των πραγμάτων καλούνται να χρησιμοποιήσουν γνώσεις από όλα τα μαθήματα. Ένα παράδειγμα: με το project Αίγυπτος οι μαθητές πρέπει να κάνουν διάφορες εργασίες, συνήθως κατά ομάδες, ανατρέχοντας στη σχολική βιβλιοθήκη ή στη βιβλιοθήκη του σπιτιού τους, σε περιοδικά, στο Διαδίκτυο, καθώς και σε άλλα εκπαιδευτικά υλικά, όπως βίντεο.Έτσι, θα ασχοληθούν με τη γεωγραφία της Αιγύπτου και γενικότερα της Αφρικής, θα μάθουν για την ιστορία της Αιγύπτου, που έχει στενή σχέση και με την ελληνική ιστορία αλλά και με την ιστορία άλλων λαών, όπως οι Εβραίοι. Από την ιστορία θα μεταβούν στη λογοτεχνία: τη λογοτεχνία και τα κείμενα που αφορούν την Αίγυπτο, από τον Ηρόδοτο μέχρι τον Αλεξανδρινό Καβάφη. Ακόμα, μελετώντας τις πυραμίδες, θα ασχοληθούν με τα μαθηματικά, αφού οι πυραμίδες δίνουν την αφορμή να μελετήσει κανείς τις ιδιότητες του τριγώνου. Αλλά και η φυσική και άλλες θετικές επιστήμες έχουν εδώ τη θέση τους. Το πώς κατασκεύαζαν τις πυραμίδες ή το πώς ταρίχευαν τους Φαραώ είναι θέματα φυσικής και χημείας. Επιπλέον, η πανίδα και η χλωρίδα της Αιγύπτου δίνουν αφορμή να ασχοληθεί κανείς με θέματα ζωολογίας, φυτολογίας και βιολογίας γενικότερα. Ακόμα η μελέτη της θρησκείας της Αιγύπτου διαχρονικά δίνει αφορμή να ασχοληθεί κανείς και με την αρχαία αιγυπτιακή και ελληνική θρησκεία και τέχνη και με την ιουδαϊκή θρησκεία (ας θυμηθούμε την ιστορία του Μωυσή που πέρασε την Ερυθρά Θάλασσα), ακόμα και με το μωαμεθανισμό. Και βέβαια σε κάθε ενασχόληση με αυτά τα αντικείμενα το παιδί διαβάζει, μιλάει, γράφει στη γλώσσα του αλλά και σε άλλες γλώσσες.Mπορεί να χρησιμοποιήσει βιβλία ή άλλα εκπαιδευτικά βοηθήματα στη γλώσσα του ή και σε άλλες γλώσσες, όπως αγγλικά. Λάβετε υπόψη ότι για την Αίγυπτο έχει γράψει και ο Καίσαρας στο De bello civili - άρα και λατινικά θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει. Η γλώσσα λοιπόν είναι ένα γνωστικό αντικείμενο που πάντοτε καλλιεργείται σ’ αυτά τα προγράμματα.Βέβαια η διδασκαλία με τον τρόπο αυτό στα αγγλικά σχολεία όπου εφαρμόστηκε συστηματικά καταλαμβάνει ολόκληρο το εβδομαδιαίο πρόγραμμα. Αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να εφαρμοστεί απόλυτα όσο ανεβαίνουμε σε ανώτερες βαθμίδες της εκπαίδευσης, στο Γυμνάσιο ή το Λύκειο, όπου εκ των πραγμάτων πρέπει κανείς να αφοσιωθεί αποκλειστικά σε κάποια γνωστικά αντικείμενα, αφού είναι αναγκασμένος να εμβαθύνει σε αντικείμενα που απαιτούν χρόνο και συγκέντρωση σε ειδικά θέματα. Σ’ αυτές τις βαθμίδες της εκπαίδευσης η διαθεματικότητα μπορεί να εφαρμοστεί σε ορισμένες ώρες ή ζώνες, όπου μέσα από συγκεκριμένα προγράμματα μπορεί ο μαθητής να εργαστεί συνδυάζοντας όλες τις γνώσεις του, για να ολοκληρώσει ένα έργο.Όλες αυτές όμως οι προϋποθέσεις δεν εξασφαλίζονται με τον τρόπο που έχουν σχεδιαστεί από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Εδώ επικράτησε η άποψη πως, αν ενσωματώσουμε σε κάθε βιβλίο και μερικές αποσμασματικά δοσμένες ασκήσεις ή ερωτήσεις από ύλη άλλων μαθημάτων εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, εφαρμόζουμε σύστημα διαθεματικής ή διεπιστημονικής διδασκαλίας. Παρ’ όλη την ατέλεια αυτής της προσπάθειας όμως, ας μείνουμε στην καλή πρόθεση να εισαχθεί στην εκπαίδευση κάτι καινούριο και δημιουργικό έστω και σαν αφορμή για να αρχίσει ένας διάλογος για τα θέματα αυτά.

3) Άλλα καινούρια στοιχεία που εισάγονται με τα βιβλία αυτά είναι
• στα βιβλία της Γλώσσας του Δημοτικού τα κείμενα που χρησιμοποιούνται προς μελέτη προέρχονται από όλα τα είδη του λόγου και όχι μόνο από τη λογοτεχνία. Έτσι ο μαθητής έρχεται σε επαφή με κείμενα από εφημερίδες, με επαγγελματικά ή διαφημιστικά κείμενα, με κείμενα περιγραφής συσκευών, με κείμενα συνταγών και άλλα.
• στα περισσότερα μαθήματα υπάρχει ένα συνοδευτικό βιβλίο ασκήσεων και σε όλα τα μαθήματα υπάρχει ένα βιβλίο του εκπαιδευτικού.

Το όλο πρόγραμμα της δημιουργίας αυτών των βιβλίων παρουσιάζει όμως πολλά προβλήματα.Το μεγάλο πρόβλημα είναι η μαζική παραγωγή τόσων βιβλίων σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, κάτι που και εις βάρος της ποιότητας των βιβλίων είναι και καθιστά πολύ δύσκολη, μέχρι ανέφικτη, την ενημέρωση των εκπαιδευτικών.Ένα άλλο πρόβλημα είναι ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας που εκ των πραγμάτων επιβάλλεται σ’ αυτό το εγχείρημα, αφού λειτουργεί με τα γρανάζια της κρατικής μηχανής, με τα γνωστά συστήματα των επιτροπών, της έλλειψης διαφάνειας, της κρατικής γραφειοκρατίας, του στραγγαλισμού της ελεύθερης δημιουργίας και όλων των παρεπομένων σε τέτοιες συνθήκες.Αν σε όλα αυτά προσθέσει κανείς και τις εξευτελιστικές αμοιβές των συγγραφέων και την οικονομική ζημιά των εκδοτών (αυτό τουλάχιστον σύμφωνα με την πείρα των Εκδόσεων Πατάκη), καταλαβαίνει τους λόγους για τους οποίους δεν θα έχουμε την καλύτερη εκμετάλλευση όλων αυτών των κόπων.Αυτό που πρέπει κανείς να εύχεται είναι να γίνει μια προσπάθεια για την καλύτερη χρησιμοποίηση των βιβλίων στην τάξη και, το σημαντικότερο, να καταλάβει η ελληνική κοινωνία και ιδιαίτερα η πολιτική ηγεσία του τόπου ότι η πρόοδος στην παιδεία μας θα προέλθει από την εγκατάλειψη του υπερσυγκεντρωτισμού στην εκπαίδευση. Έτσι, όσον αφορά το σχολικό βιβλίο, μόνο όταν εφαρμοστεί και στη χώρα μας το σύστημα του λεγόμενου στην Ελλάδα πολλαπλού βιβλίου, θα έχουμε πραγματικά καλά σχολικά βιβλία. Κατά το σύστημα αυτό, με βάση ένα αναλυτικό πρόγραμμα συγγράφονται πολλά βιβλία. Κάθε σχολείο, με βάση τις ανάγκες και τη νοοτροπία της κάθε περιοχής ή των διδασκόντων ή των μαθητών, επιλέγει διαφορετικό βιβλίο. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν είναι το ίδιο βιβλίο κατάλληλο για όλα τα παιδιά ούτε για όλους τους εκπαιδευτικούς. Έπειτα ο συναγωνισμός που θα υπάρξει μεταξύ συγγραφέων και εκδοτών θα έχει ως αποτέλεσμα την αναβάθμιση του σχολικού εγχειριδίου. Στο πλαίσιο όλων αυτών είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι τα σχολικά βιβλία πρέπει να αλλάζουν τουλάχιστον κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια έτσι ώστε να λαμβάνουν υπόψη τους τα νέα επιστημονικά δεδομένα, πρόσφατα γεγονότα και καταστάσεις, νέες μεθόδους διδασκαλίας, νέους όρους που δημιουργούνται σε όλους τους τομείς του επιστητού, νέους τρόπους έκφρασης, αναφορά σε νέες καλλιτεχνικές δημιουργίες.Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον ο ρόλος του εκδότη και του βιβλιοπώλη είναι σημαντικός. Το σχολείο του μέλλοντος θα είναι πολύ διαφορετικό από ό,τι το σημερινό σχολείο. Ο μαθητής και ο εκπαιδευτικός θα χρειάζονται πολλά και διαφορετικά βιβλία. Αυτός ο νέος τρόπος προσέγγισης της γνώσης, όπως παραπάνω περιγράφηκε, απαιτεί ένα ευρύ πεδίο έρευνας. Ακόμα και το πολλαπλό σχολικό βιβλίο θα είναι ένα βιβλίο αναφοράς. Ο μαθητής θα πρέπει να ανατρέχει σε κάθε είδους βιβλία λογοτεχνικά, επιστημονικά κ.ά. Και όχι μόνο σε βιβλία. Έχουμε μπει στην εποχή των Η/Υ και του Διαδικτύου.

Ο ρόλος μας θα είναι πολύ πιο σύνθετος από ό,τι είναι τώρα. Αν κατανοήσουμε ότι η μόρφωση είναι το μεγαλύτερο αγαθό, τότε θα αναλογιστούμε τι ευθύνες έχουμε. Η προετοιμασία μας για τον καινούριο αυτό κόσμο, η καθημερινή μας ενημέρωση και οργάνωση είναι ο δρόμος που θα κάνει εμάς να επιβιώσουμε ως επαγγελματίες και τη χώρα μας γενικότερα να εξασφαλίσει μια ισότιμη θέση στα παιδιά μας και στα εγγόνια μας στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια κοινωνία.