Η φίλη που πάντα θα χρειαζόμαστε

Το βιβλίο Φιλενάδα, φουντουκιά μου της αξέχαστης Αγγελικής Βαρελλά είναι ένα long seller που εκδίδεται χωρίς διακοπή από το 1993 από τις Εκδόσεις Πατάκη (αλλά και από τις ΑΣΕ νωρίτερα), έχει τιμηθεί με τον έπαινο Κorczak και είναι ένα από τα πρώτα ελληνικά βιβλία παιδικής λογοτεχνίας με οικολογικό περιεχόμενο, διορατικό και ακόμα και σήμερα επίκαιρο και ίσως το πιο αγαπημένο της πολυγραφότατης συγγραφέα που έχει διαβαστεί από χιλιάδες παιδιά και έχει στηρίξει το έργο πολλών εκπαιδευτικών. 

– Πώς τ’ αγαπάς εσύ τα δέντρα; με ρώτησε μια μέρα ο Δώρος.
– Τι εννοείς «πώς»; τον ρώτησα με τη σειρά μου. 
– Δεν ξέρεις τι θα πει «πώς»; με ξαναρώτησε απορημένος. 
– Τα δέντρα μάς χαρίζουν ζωή και ομορφιά, του είπα. Τους χρωστάμε ευγνωμοσύνη και πρέπει να τους δίνουμε γι’ αντάλλαγμα τη στοργή και τη φροντίδα μας. Κούνησε λυπημένα το κεφάλι του. 
– Βλέπεις λοιπόν; Κι εσύ ακόμα, Αγγελική, αγαπάς τα δέντρα γιατί «πρέπει» να τ’ αγαπάς. 
– Γιατί δηλαδή; Εσύ πώς την αγαπάς τη Φούντου σου; 
– Εγώ δεν την αγαπώ τη Φούντου γιατί «πρέπει» ούτε γιατί μου χαρίζει τζάμπα το οξυγόνο. Εγώ την αγαπώ όπως ακριβώς κι εσένα. Εσένα «πρέπει» να σ’ αγαπώ και σ’ αγαπώ; 

Αυτή την αγάπη για τη φύση κληροδοτεί ο Δώρος στον μικρό αναγνώστη. Αγνή, καθαρή και βιωματική. Αγάπη που γεννιέται επειδή σκαρφάλωσες στα κλαδιά ενός δέντρου, το έκανες καράβι, άλογο, διαστημόπλοιο, επειδή εκεί έπαιξες με τους φίλους σου και έκατσες στη σκιά του να πάρεις ανάσα ή να διαβάσεις ένα βιβλίο και όχι επειδή κάποιος σου είπε ότι πρέπει να αγαπάς και να σέβεσαι τη φύση.

Όλα αρχίζουν από μία ερώτηση: «Τι δέντρο είναι αυτό, θεία Έλλη;». Που ακολουθείται από αμέτρητες άλλες: «Και γιατί το λένε φουντουκιά και όχι αγριοφουντουκιά;» και «Γιατί οι καρποί του δεν τρώγονται παρά μόνο από τα ζώα;» και «Γιατί δε βρέθηκε κανένας να την μπολιάσει;», «Πώς φύτρωσε στη γειτονιά;», «Μιλάν τα δέντρα;», «Τι σημαίνει μοναξιά;» και πολλές, πολλές άλλες. Ένα μικρό χαρούμενο αγόρι γεμάτο περιέργεια για τον κόσμο μόλις έχει ανακαλύψει μια αγριοφουντουκιά στη γκρίζα γειτονιά του, απέναντι από το σπίτι του! Από εκείνη τη μέρα θα γίνει η καλύτερή του φίλη, η Φούντου, η φιλενάδα του. Θα αναρριχηθεί στα κλαδιά της, θα την κάνει όχημα με τη φαντασία του, θα παρακολουθήσει τις κάμπιες και όλα τα ζουζούνια που φιλοξενεί, θα μυρίσει τα αρώματα της φύσης και, φυσικά, έτσι περίεργος που είναι, θα μάθει τα πάντα γι’ αυτήν! Και τη στιγμή που η φουντουκιά θα κινδυνέψει από την μπουλντόζα και το τέρας της αστικής δόμησης της δεκαετίας του ’80, την αγαπά τόσο πολύ, που θα κινήσει γη και ουρανό για να τη σώσει!

Η πολυαγαπημένη συγγραφέας Αγγελική Βαρελλά, γνωστή για το παιχνιδιάρικό της ύφος, τις αλφαβήτες της, τις πρωτότυπες δομές της, στήνει όλο της το βιβλίο με τη μορφή ερωταπαντήσεων. Ο τίτλος κάθε κεφαλαίου είναι μια ερώτηση – του ασταμάτητου Δώρου ή του μικρού αναγνώστη. Εννιά γυναίκες και μία αγριοφουντουκιά επιλέγονται από τη συγγραφέα για να ξεδιψάσουν την περιέργεια του ήρωα, να καταλαγιάσουν τις αγωνίες του και να του κρατήσουν το χέρι στο ταξίδι του στη φύση και στον κόσμο απαντώντας στις ερωτήσεις-κεφάλαια: «Έχουν τα δέντρα αφεντικά;», «Πώς γίνεται ένας αγώνας;», «Τι θα κάνεις εσύ για τον αγώνα μας;». Και απαντώντας μαθαίνουν κι εκείνες.

Κι αν η θεία Έλλη, η γεωπόνος, έχει καλλιεργήσει την αγάπη του για τα δέντρα, η Αγγελική, η συγγραφέας που μένει στο διπλανό σπίτι, ελεύθερο πνεύμα και ενεργητική παρατηρήτρια της ζωής, γίνεται η μέντοράς του στη διεκδίκηση του δίκαιου και στον κοινωνικό αγώνα. Με την καθοδήγησή της θα δραστηριοποιηθεί και ανάμεσα σε άλλα θα γράψει στον δήμαρχο μία επιστολή όπου περιγράφει τι θα κάνει ο κάθε γνωστός και φίλος του για να σώσει τη φουντουκιά και η οποία κλείνει με την εξής αστεία μα και σοφή αποστροφή: «Κύριε δήμαρχε, κάντε κι εσείς τον δήμαρχο» – κάντε, σαν να λέμε, επιτέλους τη δουλειά σας: φροντίστε την πόλη, το περιβάλλον, τους ανθρώπους. Στον αγώνα του Δώρου θα κατέβουν για συμπαράσταση μια ποιήτρια, μια δημοσιογράφος, η γειτονιά, αλλά και όλο το σχολείο που θα επαναστατήσει εμπνεόμενο από την αγάπη του Δώρου για τη φουντουκιά και το παράδειγμά του. Σκαρφαλωμένα τα παιδιά πάνω στη φουντουκιά, πάνω στην μπουλντόζα, θα καταλάβουν όλο τον χώρο και θα εμποδίσουν την εκρίζωση του αγαπημένου τους δέντρου.

Έχει ενδιαφέρον η επιλογή της συγγραφέα να χρησιμοποιήσει αποκλειστικά θηλυκότητες για να μυήσουν τον ήρωα στη σχέση με τη φύση, την ενσυναίσθηση, τη φροντίδα, το δίκαιο, τον αγώνα. Θα έλεγε κανείς πως είναι εξαιρετικά φρέσκια και εύστοχη και αναδεικνύει με έναν διακριτικό και ανεπαίσθητο τρόπο την έννοια της θηλυκής πλευράς της ζωής. Έτσι, και το πρόσωπο κλειδί στην ιστορία γίνεται μια γυναίκα, η «μηχανικίνα», όπως τη λέει ο Δώρος, η Μάνια, που έχει αναλάβει να χτίσει την πολυκατοικία στο οικόπεδο με τη φουντουκιά. Ανατρέποντας τα στερεότυπα του ανάλγητου εκπροσώπου της ανάπτυξης και των οικονομικών συμφερόντων, η συγγραφέας φτιάχνει έναν χαρακτήρα ευαίσθητο, μια γυναίκα με κεραίες ανοιχτές, που ακούει με ενσυναίσθηση τη διαμαρτυρία και τα επιχειρήματα του μικρού ήρωα για να μην κοπεί το δέντρο, γιατί δεν έχει «το δικαίωμα να τον κάνει να χάσει την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους». Η εσωτερική της πάλη (να συντηρήσει τη δουλειά για την ίδια και για τους υπαλλήλους και να σεβαστεί την επιθυμία του παιδιού/των παιδιών) θα οδηγήσει στην εύρεση μιας εκατέρωθεν ωφέλιμης λύσης: τη δημιουργία ενός παιδότοπου που θα σεβαστεί τον χώρο, το περιβάλλον, τη φουντουκιά και, βεβαίως, τα παιδιά. Αυτή είναι η κατάληξη του βιβλίου και η πρώτη κατάκτηση στη ζωή του Δώρου. Μεγάλη, υποδειγματική και ελπιδοφόρα!

Αμέτρητα βιβλία με οικολογικό περιεχόμενο κυκλοφορούν γύρω μας. Τα παιδιά είναι πλέον εξοικειωμένα με έννοιες όπως η κλιματική αλλαγή και το αποτύπωμα του άνθρακα, η ανακύκλωση ή η δεντροφύτευση μπορεί να είναι μέρος της οικογενειακής ή σχολικής πρακτικής και στα αστικά, τουλάχιστον, κέντρα δεν υπάρχουν πλέον πολλά δέντρα να προστατεύσει κανείς. Η κλίμακα του προβλήματος σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι στο βιβλίο, όπου εκφράστηκαν οι αγωνίες και οι προβληματισμοί μιας άλλη εποχής, όταν διαφαινόταν το πρόβλημα. Ωστόσο, η φιλοσοφία του αγώνα και πώς αυτός διαχέεται στην κοινωνία, και η ελπίδα πως η γνώση και η συμπόρευση είναι πάντα ένα μεγάλο βήμα για να προστατεύσουμε ό,τι πρέπει να προστατευτεί παραμένουν όχι μόνο επίκαιρα, αλλά και επιτακτικά.

Η φουντουκιά είναι η φύση, το περιβάλλον, το σπίτι μας. Είναι η ανάσα μας, το οξυγόνο μας. Είναι προέκτασή μας, εκεί που νιώθουμε φυσικοί άνθρωποι (όπως λέει ο Παπαδιαμάντης), που βρίσκουμε ζωή, ανάταση, παρηγοριά. Είναι η φίλη που πάντα θα χρειαζόμαστε. Και αυτό είναι ένα βιβλίο που, όσα χρόνια κι αν περάσουν, θα μας θυμίζει αυτή τη σχέση. 

Όταν ο Δώρος υπόσχεται να μπολιάσει την αγριοφουντουκιά για να βγάζει καλούς καρπούς, όταν μεγαλώσει, το δέντρο ανυπόμονο αναρωτιέται: «Αργούν να μεγαλώσουν τα παιδιά;». Τα παιδιά μεγαλώνουν μάλλον γρήγορα… Γι’ αυτό δώστε τους την ευκαιρία να διαβάσουν το βιβλίο στη φύση, στη σκιά ενός δέντρου μια μέρα της άνοιξης όπως αυτή ή μια οποιαδήποτε άλλη μέρα που θα θέλουν για συντροφιά τους μόνο τις σκέψεις και τα όνειρά τους.

Η Άρτεμις Μάνου είναι φιλόλογος και θεατροπαιδαγωγός.