Ίταλο Σβέβο, Το γέρασμα

Μια συζήτηση της Ίριδας Σελμπέση με τη Σώτη Τριανταφύλλου
 

Έρωτας, εμμονή και ζήλια. Αυτά είναι τα συναισθήματα που κυριεύουν τον πρωταγωνιστικό χαρακτήρα του μυθιστορήματος Το γέρασμα (1898) του Ίταλο Σβέβο, τον Εμίλιο, ο οποίος βρίσκει τον εαυτό του σε ένας είδος κρίσης μέσης ηλικίας όταν ερωτεύεται την όμορφη και αρκετά νεότερή του Αντζολίνα. Ο κεραυνοβόλος του έρωτας για εκείνη, όμως, μοιάζει να βασίζεται πιο πολύ σε μια φανταστική Αντζολίνα που ο ίδιος εφευρίσκει στο μυαλό του. Μία Αντζολίνα που διαφέρει απόλυτα από την πραγματική. Έτσι, ερωτευμένος με μία γυναίκα που στην ουσία δεν υπάρχει καν, ο Εμίλιο βρίσκει τον εαυτό του κυριευμένο από μία απαράμιλλη εμμονή, η οποία τον οδηγεί στο να παραμελήσει τους δύο ανθρώπους με τους οποίους έχει μια οποιαδήποτε σχέση, τον φίλο του Στέφανο και τη γεροντοκόρη αδελφή του Αμέλια. 

Παρόλο που αρχικά το μυθιστόρημα είχε κακή υποδοχή από το κοινό, με το πέρασμα του χρόνου αποδείχθηκε μία πολύτιμη ψυχολογική εξέταση της ανθρώπινης εμπειρίας. Στην καινούρια  ελληνική έκδοση από τις Εκδ. Πατάκη η μετάφραση της Σώτης Τριανταφύλλου αναβιώνει δεξιοτεχνικά το πρωτότυπο κείμενο και αποδίδει εξαιρετικά την ατμόσφαιρα και τον τόνο της ζωής στην Ιταλία στο τέλος του 19ου αιώνα. 

Θέλοντας να μάθω περισσότερα για το βιβλίο, τους χαρακτήρες και το ήθος τους, καθώς και για τις δυσκολίες που η μετάφρασή του μπορεί να αποκάλυψε, απευθύνθηκα στη Σώτη Τριανταφύλλου, η οποία δέχτηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις μου. 

Πώς ήταν η διαδικασία μετάφρασης αυτού του βιβλίου; Υπήρχαν ειδικές ή ιδιαίτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη μετάφρασή του; 

Είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο στο fin de siecle και ως τέτοιο έπρεπε να μεταφραστεί και να διαβαστεί. Δεν υπήρχαν ιδιαίτερες μεταφραστικές δυσκολίες. Θεώρησα όμως απαραίτητο να αλλάξω τη στίξη διότι θα ήταν κάπως αλλόκοτη για το σημερινό κοινό. Δεν ξέρω αν έκανα καλά ή αν παραβίασα κάποιον κανόνα που δεν έπρεπε να παραβιάσω. 

Στην εισαγωγή που γράψατε για Το γέρασμα αναφέρεστε στο αναχρονιστικό ήθος του βιβλίου και σε «αναπαραστάσεις των φύλων ξεπερασμένες προ πολλού». Νιώσατε ποτέ κάποια αγανάκτηση με αυτό το περιεχόμενο καθώς μεταφράζατε το βιβλίο; Αν ναι, με ποιον τρόπο ξεπεράσατε αυτό το συναίσθημα; 

Είμαι αρκετά ανυπόμονη έναντι παθητικών και θρησκόληπτων ηρωίδων όπως η Αμέλια. Και ως συγγραφέας, μεταφράζοντας, εμφανίζω συχνά τη γνώριμη επαγγελματική διαστροφή: «Μα γιατί ο Σβέβο σκαρώνει μια τόσο βαρετή γυναικεία φιγούρα;». Αλλά βεβαίως υπάρχει η παραδοσιακή διαλεκτική του 19ου αιώνα: από τη μία πλευρά η Αντζολίνα (η «πόρνη» ας πούμε), από την άλλη η Αμέλια (η παρθένος, η αγία κτλ.). Το μοτίβο ήταν συνηθισμένο στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα — και του 20ού στην πραγματικότητα. 

Υπήρξε κανένας χαρακτήρας που να σας συγκίνησε περισσότερο από τους άλλους; Ίσως κάποιος που να κατανοείτε περισσότερο από τους υπόλοιπους; 

Ο Εμίλιο είναι ένας άνδρας που έχουμε γνωρίσει οι περισσότερες γυναίκες. Αρνείται τη δέσμευση ακόμα κι αν του στοιχίζει την ευτυχία του. Τα θέλει όλα δικά του και την ίδια στιγμή δεν θέλει τίποτα: είναι μόνος, ανώριμος και παιδιάστικος. Ο ανδρικός ρόλος —π.χ. οι υποχρεώσεις έναντι της αδελφής του— τον βαραίνει αφόρητα. Η πατριαρχία είναι πρωτίστως άχθος για τους ίδιους τους άνδρες. 

Διαφέρει καθόλου η μετάφραση ενός κλασικού μυθιστορήματος από αυτή ενός σύγχρονου; 

Οι κανόνες της μετάφρασης ισχύουν για όλα τα κείμενα. Ωστόσο, όπως είναι φυσικό, προσπαθούμε να αποδίδουμε την εποχή και την ατμόσφαιρά της, τόσο με την επιλογή των λέξεων όσο και με τους γενικότερους τρόπους έκφρασης. 

Έχετε καμία συμβουλή που θα δίνατε σε κάποιον που σκέφτεται να ασχοληθεί με τη μετάφραση; 

Πρέπει να πάψουμε να μεταφράζουμε ως ερασιτέχνες, χομπίστες και αυτοδίδακτοι. Η μεταφρασιολογία είναι ένας ολόκληρος κλάδος που ξεκινά από την τέλεια γνώση μιας ή περισσοτέρων γλωσσών και προχωρεί στο βάθος της γλωσσικής ικανότητας. Εξάλλου, προϋπόθεση για τον καλό μεταφραστή είναι η γνώση της μητρικής του γλώσσας: αν και οι μεταφράσεις έχουν βελτιωθεί πάρα πολύ τις τελευταίες δεκαετίες, έχουμε σοβαρό πρόβλημα στον χειρισμό των ελληνικών.  

Η Ίρις Σελμπέση είναι φοιτήτρια στο Παρίσι, όπου σπουδάζει δημιουργική γραφή στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο και θέατρο στη θεατρική σχολή Cours Florent.
Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Δείτε το βιογραφικό και την εργογραφία της εδώ.